Microsoft Word Insan huquqlari II kitab doc
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
152 bütövlər alırlar. Bu, beyinin konstruktiv funksiyasıdır. İnsanlar, belə hesab etmək olar ki, material aləmdən kənarda təkibi və bütövü anlaya, dərk edə bilirlər. Bu funksiyanı material aləmə tətbiq edirlər. Deməli, deduksiya və induksiya əslində elə material aləmdən asılı olmayaraq insanların beyinlərində bir ümumiləşdirici və xüsusiləşdirici funksiya kimi mövcud olur. Eyni zamanda həm də insanlar duyğu orqanlarına malikdirlər. İnsanlar gözlərini açanda təbiətə açırlar. Duyğu orqanlarısız deyillər. Onlar ətraf aləmin tərkib və bütövlüyünü dərk etmək üçün tərkib və bütövlərin siqnallarını qəbul edirlər. Əlamətlər və onların beyində obrazlanması məhz idrakın deduktiv və induktiv metodlarını meydana gətirir. Duyğu orqanlarına görə insanlar material aləmlə təmasda (burada, əqli, iradi və hissi olaraq) olurlar və material aləmin və hadisələrin, proseslərin fərqini duya bilirlər. Müəyyən məkanlarda elementlər arasındakı baza istiqamətlərin müəyyən olunması da ətraf sistemlərdən və elementlərdən formalaşır. Bununla yanaşı, hər bir obyektin öyrənilməsi məxsusi metodları tələb edir. Məsələn, maddənin tərkibinin öyrənilməsi kimyəvi reaksiyaların aparılması şəraitini yaradan laboratoriyaların olmasını tələb edir. Eyni zamanda mexaniki vasitələrin sınaqdan çıxarılması üçün də laborator məkanların, fiziki qurğuların, avadanlıqların və fiziki şəraitin olması labüddür. Sınaq laboratoriyaları fiziki-mexaniki avadanlığın yaradılmasının əsaslarını təşkil edir. Lakin bu məxsusi metodlar da nəticə etibarilə universal metodlara zidd olmur. Bütün metodların tətbiqində başlıca məqsəd sistemlərin tərkib elementlərini və onların sistemdə olan xassələrini müəyyən etməkdən və bu müəyyənliyi faydalı istifadəyə yönəltməkdən ibarətdir. Bütün metodlarda tərkib və forma dəyişmələri və onların əlverişli istiqamətlərə yönləndirilməsi, elementlərdən, tərkib hissələrdən yeni kosntruksiyaların əldə edilməsi vəzifə və məqsədlərdir. Vəzifələr və məqsədlər 153 universal kriteriyalardır və məxsusi metodlarda da (ayrı-ayrı sahələrdə aparılan eksperimentlər zamanı) tətbiq olunur. Metodlar təbii mövcudluqdan yararlanmanı da meydana gətirir. Burada artıq insanların təbiətə təsir edən məxluqlar kimi mövcudluqları amili meydana gəlir. İnsanların qabiliyyətləri onların təbiət üzərində təsirlərini meydana gətirə bilir. İnsanlarda bu qabiliyyət təbiətdən və fövqəltəbiətdən gəlir. İnsan təbiəti öyrənməyə qadir olan məxluq rolunu oynayır. Hər bir elm sahəsində obyektləri müəyyən etmək, müşahidələr aparmaq, nəticələri gözləmək, başlanğıcları və sonları müəyyən etmək, formalaşma proseslərini ardıcıl olaraq izləmək, bu baxımdan strukturlaşma və destrukturalizasiya proseslərini öyrənmək universal öyrənmə metodlarının tərkib istiqamətləri olaraq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Metodların öyrənilməsi qaydalarını bütöv halda sistemalogiyanın (sistemlər haqqında təlimlərin) tərkib hissəsi kimi qəbul etmək lazımdır. Konstruktivlik bütün tədqiqatlarda əsasdır. Konstruktivlik qavramanın, siqnalllar qəbul etmənin və əks olunmanın əsaslarını meydana gətirir. Konstruktivlik öyrənmə modellərini, formulalarını meydana gətirir. Konstruktivlik funksiyası və qabiliyyəti yanaşma qaydalarını və vərdişlərini üzərə çıxarır. Konstruktivlikdən təcrübi qaydalar və normalar formalaşır. Normalar əsasən qaydalar olaraq bütün tədqiqat obyektlərində və tədqiqat proseslərində tətbiq olunur. Ümumiyyətlə, bütün biliklərin öyrənilməsi prosesləri bütün trayektoriyalar üzrə ardıcıl və ə laqəli-şərtləndirici əsaslarla həyata keçirilir. Sistemli yanaşmaların tətbiqi sistemalogiyanı meydana gətirir. Sistemalogiya sayəsində elmin obyektini öyrənən üsullar sistemləşdirilir, müəyyən olunur. Sistemlərin tətbiqi zamanı obyektlərin hərəkətlər əsasında tərkibləri aşkar olunur. Hər bir obyekt təfəkkür metodlarının tətbiqi sayəsində ətraf sistemlərlə 154 əlaqəli olaraq aşkarlanır. Aşkarlanma özü elə hərəkət prosesidir. Deməli, tədqiqat da hərəkətdə olan obyektin xassələrinin hərəkətlərlə müəyyən olunması, aşkarlanması prosesləridir. Hərəkətlərin məqamları (məkanlar üzrə vəziyyətləri) aşkar olunur və obyektin müxtəlif əlaqəli istiqamətləri əks olunur, aşkarlanır. Deməli, tədqiqat öyrənmə və öyrətmə proseslərinin cəmindən ibarət olan sistemli bir prosesdir. Sistemləşdirmə zamanı tərkiblər əsasən qruplaşdırılır. Burada qruplaşdırılmalar da müəyyən kriteriyalara əsasən həyata keçirilir. Kriteriyalar müəyyən rəqəmlər, xassələr, əlamətlər, kəmiyyətlər, zaman və məkanlar və digər kateqoriyalar əsas göstərici olmaqla tətbiq olunur. Sistemli yanaşmaların tətbiqini meydana gətirən proseslər sistemalogiyanın əsaslarını formalaşdırır. Burada bir obyektin (mövzunun) aşkar olunması zamanı tətbiq edilən kriteriya digər kriteriyaların mövcudluğunu da meydana gətirir. Məsələn, hadisələrin tarixi aspektlərdə aşkarlanması zamanı hadisələrin xronoloji ardıcıllığı ilə şərh olunması zamanı hadisələrin zaman və məkan əsasları ilə də şərh olunması zərurəti meydana gəlir və bu zaman məzmun da açılır, hadisələrin mahiyyəti işıqlanır. Bütün metodların tətbiqi halları sistemlərin yaranması hallarının əsaslarını təşkil edir. Metodların tətbiqi sistemləri əks etdirməkdən (aşkarlamaqdan) və aşkarlanmış obyektlərin təkrar aşkarlanması üçün yeni təfəkkür sistemlərini qurmaqdan ibarətdir. Deməli, metodoloji aspektlər daima yüksəlməyə doğru, tərkibini zənginləşdirməyə doğru davam edir. Bu baxımdan da sistemalogiyanın şaxələnməsi proseslərinin ardıcıllığı təmin olunur. Elm burada elə sistemalogiyanın (sistemalogiyanı da məntiqi təfəkkür əməliyyatları səbəb və nəticə, başlanğıc və son, mahiyyət, forma və zərurət axtarmaqla formalaşdırır) özü demək olur və sistemalogiyadan, onun tərkib prosesləri olan qaydalara salmaqdan (təfəkkürdə), nizamlamaqdan və struktur Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|