Microsoft Word Irevan bolgesi doc
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 qapısının və açarının həvalə edildiyi şəxs bizim qohumumuzdur. O, deyir ki, əgər biz gecə ora gəlsək, qalanı təhvil verəcəkdir» (250, 195-196). Çox güman ki, II İrakli bu imkandan yararlanaraq müxalif qüvvələri sui-qəsdə təhrik etmişdi. Beləliklə, Qulaməli xan həm xarici, həm daxili qüvvələrin birgə səyi ilə 1784-cü il iyunun 8- də şənbə günü qaladan kənarda qoşuna baxış keçirərkən müxalif qüvvələrin hücumuna məruz qalmış, nəticədə kiçik qardaşı Məhəm- mədhəsən və ona sadiq beş nəfərlə birlikdə öldürülmüşdü (250, 183-184, 190-203). Xanı və qardaşını şəxsən öldürənlər İrəvan əyanlarından Bünyadəli soltan və onun əmisi oğlu Qələndar bəy olmuşdu (250, 195). Beləliklə, xarici düşmənlərin İrəvanda siyasi nüfuzu, nəzarəti itirmək istəməyən bir sıra güclərin və hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan yerli qruplaşmaların fəaliyyətinin nəticəsi olan bu sui-qəsd İrəvanda siyasi-sosial durumu daha da kəskinləşdirdi. Daxili və xarici durumda gərginlik artmaqda davam etdi.
Sui-qəsddən dərhal sonra İrəvan əhalisinin əksəriyyəti Qulam- əli xanın 12 yaşlı ögey qardaşı Məhəmmədi xan seçdi. Məhəmməd xan (1784-1805) İrəvan taxtında ən uzun müddət oturan hakimlərdən biri olmuşdu (472, 5; 499, 164; 107, c.2, səh.177). O, Hüseynəli xanın gürcü qızından olan oğlu idi. Eyni zamanda bu hakim İrəvan əhalisinin seçdiyi yerli Qacarlar sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi olmuşdu. Onun hakimiyyət illərini iki dövrə bölmək olar. Birinci dövr 1784-cü ildən 1790-cı ilə qədər dövrü əhatə edir. Məhəmməd xan azyaşlı olduğuna görə, hakimiyyətinin ilk illərində anasından, ona sadiq olan nüfuzlu əyanlardan asılı qalmış, Xoy xanlığına və hətta Kartli-Kaxetiya çarlığına təzminat vermək məcburiyyətində qalmışdı.
91 İrəvan taxtına sahib olan Məhəmməd xan ilk gündən ona müxalif olan qüvvələrin təzyiqi ilə üzləşdi. Qulaməli xanın ölümündən sonra İrəvan əhalisi iki dəstəyə bölünərək bir–biri ilə mübarizə aparırdı. Birinci dəstə Məhəmməd xanın tərəfdarları idi. Bu dəstəni xoylu Əhməd xan dəstəkləyirdi. İkinci müxalif qüvvənin başında isə makulu Əhməd soltan dururdu. Qeyd etmək lazımdır ki, Əhməd soltan İrəvan taxt-tacını ələ keçirmək üçün çoxdan fürsət axtarırdı. Xalqın dəstəklədiyi Qulaməli xanın hakimiyyətə gəlməsi onun bu planını pozmuşdu. Lakin xanın öldürülməsi ilə Əhməd soltan yenidən taxt-taca sahib olmaq niyyətinə düşmüşdü. S.D.Burnaşov 1784-cü il iyulun 25-də yazdığı məktubların birində qeyd edirdi ki, Əhməd soltan İrəvanda ən nüfuzlu əyanlardan biridir və Arazın o tayında zəngin malikanələri vardı. O, planını həyata keçirmək üçün Kartli-Kaxetiya çarı ilə əlaqə saxlayırdı. Onun dəstəyini almaq üçün Əhməd soltan oğlunu məktubla Tiflisə göndərmişdi. Məktubda o, İrəvan xanının (Qulaməli xan – E. Q.) çara xəyanət etdiyini, onu eşitmədiyini və əmanət göndərmədiyini yazırdı. II İrakli isə Mirzə Gürgenə tapşırmışdı ki, Əhməd soltana bildirsin ki, çar onun İrəvan xanlığının hakimi olmasına kömək edəcəkdir (3, 16-17). Həqiqətən də, hadisələrin gərgin olduğu bir vaxtda İrəvanda İraklinin tərəfdarları ilə Osmanlı dəstəyinə ümid edən əleyhdarları arasında əsl mübarizə gedirdi (247, 206). Bütün İrəvan əhalisi iki qismə bölünərək bir-biri ilə döyüşürdü. Baş verən döyüşlər nəticəsində hər iki tərəf bir-birinə məxsus olan kəndləri dağıdır və qarət edirdilər. Bu qarmaqarışıqlıqlara dözməyən, talanın qarşısında aciz qalan əhalinin bir hissəsi çıxış yolunu Osmanlı ərazisinə sığınmaqda görürdü. Baxımsız qalmış əkin sahələrinin bir hissəsi məhv olmuş, digər hissəsini isə qarətçilər talan etmişdilər (6, 961- 962). İrəvanda baş verən hadisələrdə Kartli-Kaxetiya çarının əli olduğunu bilən və bunun qarşısını almağa çalışan İrəvan ağsaq- qalları və digər nüfuzlu şəxsləri ilk gündən Tiflis sarayı ilə əlaqəyə girmişdilər. Qulaməli xana qarşı sui-qəsddən bir neçə gün sonra
92 İrəvanın nüfuzlu şəxslərindən 98 nəfərin imzası ilə II İrakliyə məktub göndərilmişdi. 1784-ci il iyunun 9-12 arasında göndərilmiş məktubda Qulaməli xanın öldürülməsinin səbəbi göstərilməklə yanaşı qeyd edilirdi ki, «İrəvan əhalisi, həm əyanlar, həm də sadə xalq qardaşının yerinə onu (Məhəmməd xanı-E.Q) xan seçmişdilər. Əlihəzrətdən xahiş edirik ki, mərhəmət göstərərək onun hakimliyini təsdiq edən fərman göndərsin. Sonra bütün cəmiyyətə əmr edəsiniz ki, bu haqda xalq bilsin» (250, 183). Başqa bir sənəddə deyilir ki, Məhəmməd xanın tərəfdarları II İraklinin dəstəyini almaq üçün tələsik Hacı Həsənəli bəyi və məlik Abramı Tiflisə göndərmişdilər. Elçilər Tiflisə gələrək irəvanlıların adından çara sədaqətli olacaqla- rına söz verib, Məhəmməd xanın hakimiyyətini dəstəkləməyi xahiş etmişdilər. II İrakli isə xanı təbrik etmək üçün Mirzə Gürgeni xüsusi məktub və xələtlə İrəvana göndərmişdi (250, 195-196). Əslində II İrakli İrəvanda baş verən hadisələrdən istifadə edərək nüfuzunu möhkəmləndirmək qərarına gəlmişdi. Lakin onun planını Bəyazid hakimi İshaq paşa və xoylu Əhməd xan poz- muşdular. Belə ki, İrəvanda ara qarışan kimi İshaq paşa Xoy hakimi ilə əlaqəyə girərək, onu burada olan hadisələrə müdaxilə etməyə çağırmışdı. Nəticədə, Əhməd xan nümayəndəsi Mirzə Əbdülhəsəni, İshaq paşa isə xəzinədarı Rizvan ağanı Məhəmməd xanın adına yazılmış fərman və məktubla İrəvana göndərdilər. Onların səyi nəticəsində əhali arasında iğtişaş yatırılmış və dinclik yaranmışdı. II İrakli tərəfindən göndərilən Mirzə Gürgen 70-80 süvari ilə İrəvana daxil olanda artıq gec idi. Məhz bu səbəbdən çarın adamları Tiflisə geri qayıtmağa məcbu olmuşdular. Yalnız Mirzə Gürgen bir neçə nəfərlə İrəvanda qalmışdı (72, 95-96). İrəvanda baş verən qarşıdurmada Məhəmməd xanın tərəfdarları qələbə çaldılar. Nəticədə, Osmanlı tərəfdarlarının köməyi ilə müxalif qüvvələr məğlub oldu. Planının bu dəfə də boşa çıxdığını görən makulu Əhməd soltan cəzalanacağından qorxaraq xoylu Əhməd xanın yanına qaçdı. Lakin Əhməd xan onu həbs etdirdi (11, 96). İrəvanda tez-tez baş verən hakimiyyət dəyişiklikləri, xanların kiçik yaşlı və təcrübəsiz olması Osmanlı hökumətini hər dəfə bu-
Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|