Microsoft Word Kamran Imanov Kitab Designed doc
Yüklə 4,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
E R M Ə N İ ( Y A D ) E L ( L İ ) N A Ğ I L L A R I 153 Məşhur Azərbaycan plovu “aş” da “aş” kökü ilə bağlıdır. Ermə- nilər “loba xaşu” xörəkləri haqqında izahat verəndə onu “qırmızı lobyalı şorba” kimi izah edirlər, bu isə Azərbaycan dilində “qırmızı iobyadan hazırlanmış xörək” mənasını ifadə edir. “Lobya” (rus di- lində “fasol”) Azərbaycan sözü olduğu üçün buradan da Azərbaycan plovunun bir növü olan “lobyalı aş”ın adı yaranmşdır. Yaxud ermə- nilərin “un xaşılı” kimi adlandırırdıqları “erməni xörəyi-xəşil”i götü- rək. “Xaşıl” sözü Azərbaycan dilində qatı undan sıyıq şəklində hazır- lanmış xörəyi bildirir, azərbaycanlılar eyni adlı xörəyi una yağ, do- şab, yaxud bal əlavə etməklə hazırlayırlar. Hörmətli oxucular, sizcə, “erməni xörəyi” “südlü sıyıq” hansı mə- nanı bildirir? Azərbaycan dilində “yarıduru” mənasında olan “sıyıq” süd və ya su ilə qarışdırılaraq hazırlanmış “qatı” xörək növüdür, “südlü” isə Azərbaycan dilində “südlə hazırlanmış” deməkdir. Bax budur, Azərbaycan mətbəxinə aid olan “erməni xörəyi!” Buna oxşar misalları davam etdirmək olar. İndi isə qədim “tonir”lərdə - gil sobalarında bişirilən məşhur “er- məni milli çörəyi-“lavaş” haqqında. Ermənilər yazırlar ki, “tonir” ocaq növü kimi ilk dəfə ermənilərdə olmuş və sonra bütün Zaqafqaziyaya” yayılmış və elə “lavaş” da bu qaydada ermənilərdən mənimsənil- mişdir. Gəlin indi, bişirilən bu qida məhsulunun və onun bişirilməsi üçün istifadə olunan qurğunun etimoloji nöqteyi-nəzərdən hansı məna daşıdığını araşdıraq. Azərbaycanlılar əsrlərdən bəri çörəyi təndirdə (erməniləşdirilmiş “tonir” variantı da buradan yaranmışdır) bişirirlər. Təsadüfi deyildir ki, ən qədim təndir Azərbaycan ərazisində tapılmışdır. Bu xüsusi gil sobalarında çörək bişirilərkən, xüsusən də yanacaq kimi təzəkdən istifadə edilərkən, “dəm qazı” əmələ gəir. Elə “tindir” sözü də Azər- baycan dilində “dəm qazı” mənasını bildirir. Bütün təndirlərin, o cüm- lədən erməni redaksiyasınada verilən “tonir”lərin hava çəkən yeri - “külfə”si vardır. Təndirdən istifadə edən xalqlar onu məhz belə ad- landırmışlar. O, Azərbaycan dilində “kül üfürən” deməkdir. Biz artıq izah etmişik ki, “lavaş” çörəyi türk sözü “aş”-dan yaranmışdır. Onun K A M R A N İ M A N O V 154 ən nazik növünü isə azərbacanlılar “yuxa”, yaxud “yayma” kimi ad- landırırlar. Çörəyin bu növlərini azərbaycanlılar təndirdə bişirirlər və onlar ermənilər tərəfindən mənimsənilmişdir. “Erməni mətbəxinin bəzi sirləri” qısaca bundan ibarətdir. İndi isə bir az xalçalar haqqında. Madam ki, biz bu işi görməyə hazırlaşırıq, onda zamana görə vaxtı uzadılmış “xalça” qəbilli əqli mülkiyyət oğurluqlarına aid misallar üzərində dayanmaya bilmərik. Söhbət ermənilərin Azərbaycan xalçalarını dünyaya erməni xalçaları kimi təqdim edərək, onları “erməniləşdirmək” üçün əllərindən gələni etməklərindən gedir . Hətta “Sovet Ensiklopediya Lüğəti”ndə (1985- ci il) belə göstərilir ki, “İran, Azərbaycan, türkmən, türk və çin xalça- ları dünyada məşhurdur”. Bir sözlə, erməni xalçalarının tanınması ba- rədə heç bir məlumat yoxdur. Buna baxmayaraq, Avropada olan hər kəs mağazalarda “erməni xalçaları” olan lövhələrə, yaxud sahibləri sadəcə ermənilər olan “Xalça” mağazalarında erməni etnosuna heç bir aidiyyəti olmayan “erməni xalçaları”ının satılmasına diqqət yetirə bilər. Azərbaycan xalçalarından başlayaq. Xalçalar Azərbaycan xalqı- nın həyatında xüsusi rol oynayır. Onların üzərində xalqımızın nəinki mənəvi aləmi, intellekti, xarakteri və dünyagörüşü əks olunur, həm də minilliklər boyu azərbaycanlılar xalçaların üstündə doğulur və dünyadan köçürdülər. Bir sözlə, xalça adət və ənənə kimi bizi beşik- də qarşılaylır və biz o dünyaya gedəndə də bizimlə vidalaşır. Xalça- çılıq milli mədəniyyətimizin tarixində, demək olar ki, mərkəzi yeri tutaraq, Azərbaycan xalqınin məişəti ilə o qədər sıx bağlanmışdır ki, mahiyyətcə onun simvoluna çevrilmişdir. Müxtəlif naxışlar və təsvir- lərlə bəzədilmiş xovlu və xovsuz xalçalar Azərbaycanda divarların bəzədilməsi və döşəmənin üstünə salınması üçün istifadə olunmuş və istifadə olunmaqdadır. Yalnız xovsuz xalçaların 8 növü vardır: bunlar palazlar, cecimlər, kilimlər, şedlelər, vərnilər, zililər və sumaxlardır. Toxunmanın üslubuna, kompozisiya quruluşuna, naxışın zəngilliyinə və rəng koloritinə görə, onlar öz texnologiyaları ilə uzaq keçmişin həsirlərinə və hörmələrinə gedib çıxır. E R M Ə N İ ( Y A D ) E L ( L İ ) N A Ğ I L L A R I 155 Azərbaycan xalçaçılıq ənənəsinin qədimliyinə şübhə yoxdur. Arxeoloji axtarışlar və yazılı mənbələr göstərir ki, Azərbaycanda bu sənətlə hələ bürünc dövründən (b.e.ə. II əsrin sonu və I əsrin başlan- ğıcı) məşğul olurmuşlar. Azərbaycan ərazisində tapılmış gil at fiquru üzərində təsvirlərlə bəzədilməş çul şəkli b.e.ə. II minilliyə, belinə çul atılmış şir təsviri isə b.e.ə. I minilliyə aid edilir. Mingəçevirdə sər- dabə məzarlıqlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı I –II əsrlərə aid olan palaz və xalça qalıqları tapılmışdır. Herodot, Klavdiy Elian, Ksenofont və digər antik mənbələr, eləcə də alban tarixçisi Kalantuk- lu Azərbaycan xalçaçılığı haqqında məlumat vermişlər. “Kitabi-Dədə- Qorqud” dastanında Azərbaycanın ipək xalçaları tərənnüm edilir, Nizaminin, Qətran Təbrizinin və Xaqaninin əsərlərində xovlu və xov- suz xalçalar haqqında söz açılır, ingilis səyyahı Antoni Cenkinson (XVI əsr), hollandiyalı Yan Streyts (XVII əsr) qızıl və gümüş saplar- la toxunmuş Azərbaycan xalçaları haqqında məlumat verirlər. Azər- baycan xalçalarının naxışları və ornamentləri onları Hans Memlinq, Van Eyk, Hans Holbeyn (XV əsr) kimi bir çox Avropa rəssamlarının əsərlərinə və miniatürlərinə gətirmişdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, alman sənətşünası Q.Rop “Şərq xalçası” kitabında (“Qafqaz xalça- ları” bölməsi) sübut etmişdir ki, Asiya xalçalarından əvvəl yaranmış xovsuz Azərbaycan kilimləri Qafqazda ən yaxşı kilimlər sayılır. Mü- təxəssislərin rəyinə görə, Qafqaz xalçaçılıq məktəbi məhz Azərbay- can məktəbidir və məşhur Qafqaz xalçalarının kompozisiyasının 90 faizini Azərbaycan ustalarının əl işləri təşkil edir. Xalçaların coğrafi ənənəsi də çox zəngindir. Bunların sırasında Quba, Bakı (Abşeron), Şirvan, Gəncə, Qazax, Qarabağ və Təbriz məktəbləri fərqlənir. Naxışlarına, quruluşuna və rəng seçiminə görə fərqlənərək, onlar bir-birini tamamlayır və koloritli və dünya şöhrətli Azərbaycan xalçası fenomenini formalaşdırır. Məhz, elə buna görə də Azərbaycan xalça ustalarının şah əsərləri dünyanın ən yaxşı muzey- lərini bəzəyir. Əgər Quba xalçalarının bəzəyini üslublaşdırılmış bitki, bəzən hən- dəsi bəzəkli naxışların zoomorf motivləri təşkil edirsə, Bakı xalça- çılıq məktəbi üçün oval, yumşaqlığı və rəng həllərinin intensivliyi ilə K A M R A N İ M A N O V 156 seçilən əyri cizgili bitki elementləri xarakterikdir. Şirvan xalçaları mürəkkəb kompozisiya naxışlarına malikdir, Gəncə məktəbi ipək xalçaların yüksək keyfiyyəti, Qazax məktəbi isə kolorit həmahəngliyi ilə şöhrət tapmışdır. Azərbaycanda ən qədim və məşhur olan Təbriz xalçaçılıq məktəbinə gəlincə, o, İran xalçaçılığının meydana gəlmə- sinə və formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir. Yalnız onu xatırlat- maq kifayətdir ki, Təbrizdə toxunmuş (1539-cu il) məşhur “Şeyx Səfi” xalçası (sahəsi 56,12 kv m.) naxışlı xalçaların mirvarisi kimi bu gün də Londonun Viktoriya və Albert muzeyində saxlanılmaqdadır. Bir neçə kəlmə də ərəb tarixçiləri al-Müqəddəsi və Məsudi tərə- findən xatırladılan Qarabağ xalçaçılıq məktəbi haqqında. Zəngəzur və Naxçıvan xalçaçılıq mərkəzlərini də yaxınlığına görə bu məktəbə aid etmək olar. Qarabağ xalçaları Qarabağ təbiətinin çox zəngin rəng çalarllarını əks etdirən rəngarəng boyalı palitranı xatırladır. Bu xalça- ların ən bariz xüsusiyyətlərindən biri, qədim ənənəyə uyğun olaraq, xalçaların aralıq hissələrinin qırmızı rənglə işlənməsidir, boyaq mad- dəsi isə nəinki bitkilrdən, eləcə də həşaratlardan alınırmış. Qarabağ xalçalarının bir çoxu təsadüfən dünyanın ən gözəl muzeylərini bəzə- mir, XIX əsr mətbuatında yazılanlara görə, Şuşada toxunmuş xalçalar və palazlar Qafqazda o dövrün ən yaxşı nümunələri sayılırdı. Qara- bağ xalçalarına ümumdünya şöhrəti gətirən XVI-XVII əsrlərdə Bər- dədə toxunmuş və hazırda Berlində incəsənət muzeyində saxlanılan ipək zili olmuşdur. Ləmbəranda toxunan xovsuz “Vərni” xalçası isə Nyu-York şəhərində “Metropoliten” muzeyində saxlanılır. Hörmətli oxucular! Tam təbii səbəblərə görə məşhur Azərbaycan xalçaçılığının bəzi incə məqamları üzərində dayanırıq. Son dərəcə gözəl tətbiqi incəsənət nümunələrimiz yüz illər boyu erməni təca- vüzünə məruz qalmış, son onilliklərdə isə qarət edilmiş Qarabağ xalçaları, o cümlədən Şuşa tarix-diyarşünaslıq muzeyinin kolleksiya- sından qarət edilmiş nümunələr “erməni mədəniyyəti predmetləri”nə çevrilmiş və Azərbaycanın hüdudlarından kənarda “erməni xalçaçılıq nümunələri” kimi nümayiş etdirilir. Erməni xalçaçılıq-təbliğat maşını iki istiqamətdə çalışır: birincisi, ermənilər bütün üsullarla “milli xalçaçılığın tarixi keçmişi”ni yarat- Yüklə 4,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|