Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

237 
 
XII. MÜASİR GEOLOJI PROSESLƏRİN TƏDQİQATINDA  
KOSMİK İNFORMASİYANIN TƏTBİQİ 
 
12.1. Zəlzələlərin öyrənilməsi 
 
Yerin seysmikliyinin öyrənilməsində kosmik informasiyanın tətbiqi  İ.V. 
Ananin, Ek.Bonçev, V.V.Kozlov, V.İ.Makarov, Y.D.Sulidi-Kondratyev, 
V.Q.Trifonov, S.Şanov və  başqa tədqiqatçıların işlərində öz əksini tapmışdır. 
Kosmik şəkillərin köməyi ilə seysmik proseslərin tədqiqatında lineament 
yanaşması geniş  tətbiq olunur.Bu isə kosmik şəkillərdə deşifrə olunmuş 
lineamentlərlə seysmiklik arasında sahəvi əlaqənin təyinindən ibarətdir. 
Seysmotektonikada, seysmik rayonlaşdırmada və zəlzələlərin proqnozlaş-
dırılmasında geoloji,geofiziki və seysmoloji materialların köməyi ilə müxtəlif 
məsələləri həll etmək mümkündür: 
l. Cavan (üst pleystosen-qalosen) tektonik pozulma və deformasiyaların 
(seysmodislokasiya) morfologiyasını  və kinematikasını diaqnozlaşdırmaq, 
seysmik rejimlərin müxtəlifliyi ilə bağlı olan cavan pozulmaların morfoloji 
fərqini və kinematikasını təyin etmək: məlumdur ki, güclü zəlzələlər adətən fəal 
üstəgəlmə zonalarında çox,fəal  yerdəyişmə zonalarında nisbətən az, aralanma 
və qırılıb-düşmə zonalarında isə nadir hallarda rast gəlir. 
2. Ayrı-ayrı  zəlzələlərin pleystosen əyalətlərinin quruluşunu, morfologi-
yasını  və ölçülərini dəqiqləşdirmək. Məsələn, 1960-cı il fevralın 29-da baş 
vermiş Aqadir zəlzələsinin (M-5,75; E-10
13
 coul; H-2-3 km) əmələ gəlməsinin, 
yerüstü tədqiqatların nəticələrinə görə, suben dairəsi istiqamətli Cənubi Atlas 
qırılması boyu hərəkətlərlə  əlaqədar olduğunu söyləmişlər. Kosmik şəkillərin 
təhlili suben dairəsi istiqamətli Cənubi Atlas və submeridional Periatlantik 
lineament zonalarının kəsişmə zonasında yerləşən, yüksək tektonik fəallıqla 
bağlı olan iki pleystosen zəlzələ zonasının inkişafını aşkar etmişdir (şəkil100 a). 
3. Kosmik şəkillərdə deşifrə olunmuş lineamentlər və zəlzələlərin episen-
trinin yerləşməsi arasındakı asılılığı aşkar etmək. Məsələn, Şərqi Qafqazın cə-
nub yamaclarındakı episentri zəif, dərin olmayan (5-10 km) zəl-zələlər, kosmik 
şəkillərdə ayrılmış regionun zolaqlı strukturlarını müxtəlif istiqamətlərdə kəsən 
və «Süpürgə»strukturu əmələ gətirən lineamentlərə meyl edir
 
(şəkil 100b). 
4. Seysmik zonaların dinamik şəraitini təyin etmək (onlarda üstünlük 
təşkil edən horizontal, şaquli və kompleks hərəkətlərin kinematikasını  və 
istiqamətini təyin etmək hesabına) və güclü zəlzələlərin mənbə mexanizminin 
müxtəlif tiplərini öyrənmək. Beləliklə, kosmik şəkillərdə  əks olunan müxtəlif 
mexanizmli güclü zəlzələ zonalarının müqayisəsi belə  nəticəyə  gətirib çıxardı 
ki, mənbələrində şaquli hissələr olan güclü  zəlzələlər irimiqyaslı fotoşəkillərdə 
zona boyu nazik zolaq kimi, kiçikmiqyaslı skaner təsvirlərində isə uzunluq 
lineamentləri kimi özünü büruzə verir. Əgər zəlzələlərin mənbəyində horizontal 

---

238 
 
hərəkətlər üstünlük təşkil edirsə, onda kosmik şəkillərdə seysmik zonaların 
təsvirinin bu və ya digər tipi arasında fərq olmur. 
 
Şəkil  100. Seysmotektonik tədqiqatlarda KŞ-n istifadəsinin variantları: 
a – zəlzələlərin  pleystoseyst  zonalarının  quruluşunun  dəqiqləşdirilməsində: 
1 – Aqadir zəlzələsinin izoseystləri, balla; 2–geoloji xəritələmə zamanı səthdə izlənilən  qırılma  
pozulmaları; 3- səthi  strukturda dəqiq ifadə olunan fleksurlar; 4–Periatlantik  qırılma  zonası;  
5–Cənubi Atlas qırılma zonası; b–KŞ-də deşifrə olunan, zəlzələnin episentri ilə (müxtəlif  
diametrli çevrələr) lineamentlərin (bütöv və qırıq xətlər) yerləşməsi arasında asılılığın müəyyən  
edilməsində; v–seysmonəzarətedici strukturların ayrılması və istiqamətinin təyin edilməsində: 
1–seysmonəzarətedici lineament zonaları, 2–zəlzələnin normativ intensivliyi zonaları arasında  
sərhəd, balla; 3-5–40 km -ə qədər dərinlikdə zəlzələ ocaqlarının mümkün yaranma zonaları: 3- 
M≥8,1; 4- M=7,1-8,5; 5- M=6,1-7,0,  6- həmçinin, 200 km-ə qədər dərinlikdə (M≥7,1). Seys-
monəzarətedici lineament zonaları: I–Budapeşt-Lbob, II–Azov-Cənubi Ural, III–Pontiysk-
Kizlar, IV–Palmir-Abşeron-Qərbi Ural, V–Reşt–Şərqi Aral, VI–Meşxed-Daşkənd. 
 
5. Seysmik nəzarət olunan strukturları ayırmaq, izləmək (şək.64v) və 
onların, seysmotəhlükəli regionlarda yer qabığının dərinlik quruluşu ilə 
əlaqəsini təyin etmək. Məsələn, Mərkəzi Qızıl qumda Qazli seysmofəal 
rayonun kiçikmiqyaslı kosmik şəkillərinin deşifrəsi zamanı submeridional və 
suben dairəsi istiqamətli tektonik zonalar aşkar edilmişdir, nisbətən irimiqyaslı 
təsvirlərdə isə 1976-cı ildəki zəlzələ zonasının episentrini doğrayan şimal-şərq 
və  şimal-qərb istiqamətli lineamentlər çox aydın aşkar olunur (şəkil 101). 

---

239 
 
Məlum geoloji və geofiziki məlumatlar V.Q. Trifonova və V.N.Makarova 
submeridional istiqamətli lineamentləri yer qabığının ən dərin qatlarında və üst 
mantiyada özünü fəal göstərən deformasiyanın;  şimal-şərq istiqamətləri  
Mərkəzi Qızılqumda kristallik özülün pozulmasının,  şimal-qərb istiqamətliləri 
isə yer qabığının ən üst hissəsinin pozulmasının əksi kimi interpetasiya etməyə 
imkan verdi. 
6. Dərinlikdə    gizlənmiş tektonik fəal zonaların aşkar edilməsi hesabına 
uzunmüddətli seysmik proqnozun geoloji əsasını yaratmaq. Onlar litosferin iki 
və ya daha çox qatının dishormonik (bir-birinə nisbətən) deformasiyası zamanı 
əmələ gəlir. Bununla belə, gərginliyin daha çox konsentrasiyası litosfer qatının 
sərhədlərində  əmələ  gəlir. Bu hadisə, xüsusən müxtəlif istiqamətli cavan 
hərəkətləri səciyyələndirən yer qabığı  və litosfer bloklarının (elementlərinin) 
təmas zonalarında baş verir. 
7. Zəlzələnin növbəti proqnoz imkanlarını  təyin etmək. Bunun üçün 
seysmik  əyalətlərin tipik sahələrinin kompleks zondlanması  tələb olunur. Bu 
kompleksə MKF-6 tipli kamera ilə çoxzonalı fotoplanalma, lidar, infraqırmızı 
və radiolokasiya planalmaları aiddir. Bu onunla izah olunur ki, əgər çoxzonalı 
və radiolokasiya planalması  əsasən cavan strukturların morfologiyasının öyrə-
nilməsində tətbiq edilirsə, infraqırmızı və s. planalma növləri və ölçülərin kö-
məyi ilə bu strukturlarda nəmliyin dəyişməsi, istilik axımının variasiyası, yeraltı 
suların kimyəvi tərkibi və onunla əlaqədar qaz emanasiyası öyrənilir. Bu 
tədqiqatlar havadan qravimetrik və maqnitometrik müşahidələrlə birlikdə apa-
rıldıqda, güclü zəlzələlərin distansion əlamətlərinin (əvvəlcədən xəbərver-
mənin) dəstini aşkar edə bilər ki, bu da öz növbəsində, seysmotəhlükəli əyalət-
lərdə aerokosmik monitorinq (növbə çəkmək) sisteminin yaradılması məsələsini 
qarşıya qoyur. 
Kosmik vasitələrlə seysmoproqnoz işləri hazırda təmərküzləşmə səviyyə-
sindədir, lakin zəlzələlərin növbəti proqnoz sistemində kosmik informasiyanın 
rolunu qiymətləndirərkən, ESP-ni yerüstü seysmik və geofiziki,o cümlədən 
avtomatik stansiyalardan məlumatların operativ toplanması, işləmə  və  xəbər-
darlıq mərkəzlərinə ötürülmə vasitəsi olduğunu nəzərə almaq lazımdır. 
Lineament və onların sistemlərinin zəlzələ  mənbələrinin yerləşmə xüsu-
siyyətləri ilə sahəvi  əlaqələrinin tədqiqi göstərir ki, zəlzələlərin  əksəriyyətinin 
episentri: a) lineament və onalrın zonaları boyu yerləşir; b) iki və daha çox 
lineamentlərlə əhatə olunmuş blokların daxilində lokallaşır;  v) lineamentləri öz 
aralarında (bir-biri ilə) və ya geoloji təsdiq olunmuş  qırılmalarla kəsişmə 
sahələrinə (yeni tektonik pozulmaların kəsişmə düyünlərinə) aid edirlər. 
 

---