Microsoft Word maya book 2013 A5 son
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
148 amerikan və yapon tədqiqatçıları Yaponiyanın Cənub-Qərb sahillərində dərin sualtı çökəklikdə dənizin dibini tədqiq edərək, zəlzələ zamanı əmələ gələn sunamilərin yaranmasına daha yeni izahatlar tapmışlar. Sakit okeanın bu ərazisi özünün dağıdıcı sunamiləri ilə məşhurdur. l994-cü ildə Tonankay rayonunda 8,1 ballıq amplituda ilə yaranmış bu sunami 1200 nəfər insanın ölümünə səbəb olmuşdur. ABŞ-ın Texas Ştatındakı Ostin Universitetinin bir qrup geoloq-alimi və onların Dəniz elmləri və Texnologiya Mərkəzindən yapon həmkarları dərinlikdə yerləşən Nankay çökəkliyində üç təkrarlı tədqiqatlar aparmışlar. Alınmış məlumatlar ekspertlərə belə bir suala cavab verməyə imkan verirdi ki, nə üçün okeanın altında olan bəzi zəlzələlər da- ğıdıcı sunami yaradırlar. Nə üçün başqa yüksək maqnitudalı və ocaqları xassələrə malik zəlzələlər belə nəhəng dalğaların yaranmasına səbəb olmur? Məlumdur ki, qüvvətli sunamilərlə müşahidə olunan daha çox dağıdıcı zəlzələlər o ərazilərdə baş verir ki, orada bir litosfer tavası, o biri litosfer tavasının altına girir. Qüvvətli zəlzələ nəticəsində yaranan sunamilər 8 və daha çox maqnitudalı (Rixter şkalası ilə) zəlzələ nəticəsində baş verir. Bu halda dəniz dibindəki çatın geometriyası, şaquli yerini dəyişən sahələrin böyüklüyü nə xeyli təsir göstərir. Tədqiqatçılar Nankay çökəkliyini öyrənərkən dəqiq aydınlaşdırmışlar ki, 1944-cü ilin dağıdıcı zəlzələsi sunami dalğalarının yaranmasının səbəb olmasıdır. Həmin prosesin inkişaf tarixi izlənilmişdir. Yuxarıda göstərildiyi kimi, dağıdıcı sunamilərin yaranma- sının əsas şərtlərindən biri dərin çatın olmasıdır, onun davamı boyunca zəlzələ ocaqları yaranır. Həmin ərazilər seysmik zona hesab olunur. Alimlər okeanın dibinə 10 km-ə qədər aşağı enəndə aktivliyi ilə fərqlənən dərin çatın olma- 149 sını aydınlaşdırmışlar. Nəhəng qruntun yuxarı atılması bura- da yer qabığının iki müxtəlif blokunu bir-birindən ayırır. 2002-ci ildə Yaponiya Dəniz və Texnologiya Mərkəzində çinli O Pakın rəhbərlik etdiyi qrup bu yuxarı atılma ərazisini çox dəqiq olmayan geofiziki tədqiqatlarla xəritələşdirmişlər və çatın yerləşdiyi əraziyə əsaslanaraq onun 1944-cü il zəlzələsi ilə əlaqəsi olmasını bir daha güman etmişlər. Lakin onda tədqiqatçılara dərinlik çatının müasir aktivliyini sübut edən amilləri əldə etmək mümkün olmamışdır. Nankay çökəkliyində baş verən qüvvətli sunamilərin ya- ranmasının ikinci səbəbi kimi Yapon adalarının cənub-qər- bindəki həmin ərazinin qeyri-adi struktura malik olmasıdır. Adətən bir litosfer tavasının, başqa bir litosfer tavasının altına keçməsi nəticəsində, birincinin üzərindən çöküntü qatının qoparılması ilə baş verir. Bu siyrılmış çöküntülər üst- üstə yığılaraq bir-biri ilə toqquşan tektonik təbəqəni örtür. Okinava adasından Tokioya qədər 1500 km məsafədə uzan- mış Simanto zonası yuxarıda göstərdiyimiz misala klassik nümunə olar, ona görə ki, bu zona Filippin litosfer plitəsinin Avrasiya plitəsi altına keçməsi nəticəsində formalaşmışdır. Adətən litosfer tavaları yaxınlaşdığı zaman siyrılmış süxurların atılması qalınlaşır, aktivləşir və sonrakı tektonik partlayışlar əsas partlayış zonasından (əsas çatdan) kənarda formalaşırlar. Lakin dəqiq tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu vəziyyətdə daha sonrakı parçalanmalar əks istiqamətə – quruya doğru yerini dəyişirlər. Əsas məqsəd müxtəlif litosfer tavalarının toqquşma xət- tinin kənarlarında nələrin baş verməsini öyrənməkdir. Nan- kay çökəkliyində sunamilərin yaranmasına səbəb olan pro- sesləri öyrənməklə, Yer qabığının hansı hissələrində yarana biləcək potensial təhlükəli sahələri təyin etmək olar və bununla da bəşəriyyəti 2004-cü ildə İndoneziyada yaranmış 150 «sürprizlərdən» qorumaq olar. Çünki 2004-cü ildə İndone- ziyanın Sumatra adası yaxınlığındakı zəlzələ və bunun nəticəsində yaranmış sunaminin təkrarlanması ehtimalı qalmaqdadır (şəkil 19, 20). Sunamilərin yaranmasının əlamətlərini müəyyən etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Adətən dalğanın gəlməsindən bir az əvvəl – gözlənilmədən dənizin sürətli çəkilməsi baş- lanır. Su sahildən min metrlərlə dənizin dərinliyinə doğru çəkilir və yaxud da suyun sürətlə sahildən uzaqlaşması və dibin quruması (çatlaması) baş verir, bu halda dalğanın səsi kəsilir. Bu bədbəxtliyin ən doğru və dəqiq əlamətidir: bir neçə dəqiqədən sonra sahil zonasındakı şəhərlərə və balıqçı qəsəbələrinə divar kimi su dalğası gəlir ki, bu dalğa da öz yolunda hər şeyi yuyub aparır. Dəniz geriyə çox çəkildikcə, sunami dalğaları da yüksək olur. Bu dalğaların fantastik qüvvəyə malik olmasını aşağıdakı misal təsdiq edir. Təx- minən 100 il bundan əvvəl Amerikanın Sakit okean sahil- lərində sunami böyük gəmini qaldırıb, onu Port şəhərindən keçirərək, xeyli aralıda – quruda yerə endirmişdir. Sahilə yaxınlaşdıqda dənizin dibinin ləngiməsi üçün dalğanın uzunluğu azalır, yüksəkliyi isə təbii ki, artaraq, 30 metrə çatır (görənlərin söylədiyinə görə). 800 km/saat sürətə çatan qüvvətli dalğa qəfildən sahil ərazilərinə çırpılır və böyük dağıntılar törədir, əksərən də çoxsaylı insan tələfatı və maddi itgilərlə nəticələnir. Dünyanın müxtəlif geoloji institutlarında 26 dekabr 2004- cü ildə Cənub-Şərqi Asiyada baş vermis dəhşətli zəlzələnin səbəbləri və nəticələri barədə onu müşahidə edənlər öz fikir- lərini bildiriblər. «Belə qüvvətli sunami hətta Yer kürəsinin ətrafında fırlandığı oxa da təsir etdiyini göstərmişdir». Bizim planetin ölçülərini və kütləsini nəzərə alsaq bunun mümkünlüyünü İtaliyanın Vulkanologiya və Geofizika Milli Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|