Microsoft Word maya book 2013 A5 son
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
135 canlılar məhv olmuş, ümumiyyətlə, az bir fasilədən sonra ta- mamilə yeni, keçmişdəkinə tamam oxşamayan həyat şəraiti əmələ gəlmişdir. Yer kürəsinin bütün tarixi boyu vulkan püskürmələri, zəlzələlər, sunamilər insan və heyvanlar ara- sında böyük tələfatlara səbəb olmuşlar. Amma sivilizasiya tarixində elə fəlakətlər də baş vermişdir ki, bütün planetin tarazlığı pozulmuşdur. Son 200 ildə planetimizdə qlobal dəyişikliklər yaratmış iki təbii fəlakəti misal göstərmək olar. Onlardan biri XIX əsrin sonlarında İndoneziyada Krakatau vulkanının püskürməsi və qüvvətli zəlzələlərin baş verməsi, ikincisi isə İndoneziyada 26 dekabr 2004-cü ildə baş vermiş 11 ballıq zəlzələ və bunun nəticəsində nəhəng sunnami dalğalarının əmələ gəlməsi olmuşdur. Hər iki fəlakət nəticəsində 400 minə yaxın insan tələf olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, İndoneziyada zəlzələnin qlobal nəticələri dərhal dünya alimlərinin və ictimaiyyətinin diqqə- tini cəlb etmişdir. Birincisi, NASA-ABŞ-ın Milli Aerokos- mik Agentliyinin məlumatlarına əsasən bu Yer planetinin formalaşmasının sürətinin dəyişilməsinə və sutkanın uzunlu- ğunun 2,68 mikrosekund çoxalmasına səbəb olmuşdur. Yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, bu proseslər qısa vaxt ərzində nəinki Dünya okeanının sularında böyük dəyi- şikliklər əmələ gətirə bilər, eyni zamanda Yer kürəsində qlobal iqlim dəyişikliyinə, həm də atmosferin tərkibini göstərə bilər. Bundan əlavə hazırda Günəş sunamilərinin də baş verməsi artıq hamıya bəllidir. Günəşin üzərində ləkələr Günəşdə gedən fiziki proseslər nəticəsində yaranır, yanacaq yanarkən termo nüvə prosesləri zəifləyir. Ləkə-Günəş ətrafında daima yaranan günəşətrafı «qara» dəlikdir. Bu qara dəliklərin (deşiklərin) Yer səthinə istiqamətlənməsi Yerdə çoxsaylı katoklizmlərin: tayfunların, tornadonun, sunamilərin, siklon və antisiklonların yaranmasına şərait yaradır. 136 Yuxarıda qeyd etdiyimiz belə qlobal hadisələr, onların yaranma səbəbləri, Yer kürəsinə etdiyi təsirlər, törətdikləri fəlakətlər, insan tələfatı, dəyən maddi ziyanlar, sosioloji sar- sıntılar göstərilməklə, onların tarixi ardıcıllığı gözlənilmiş- dir. Fikrimizcə belə təbii katoklizmlərin geniş izahı, araş- dırılması və proqnozlaşdırılması günün ən aktual vəzifələ- rindəndir. İndi hamıya məlumdur ki, hansı ölkələrdə ki, vulkanlar, zəlzələlər, sunamilər, fırtına və tornado olursa, orada bu fəlakətlərə qarşı xeyli hazırlıq olur və nəticədə həmin ölkələrdə maddi və mənəvi itgilər xeyli az olur. Sunami (yunan sözüdür, tərcüməsi – «iri dalğa» de- məkdir) – bu okean və başqa su hövzələridə suyun təlatümə gəlməsi nəticəsində yaranan uzun dalğalardır. Əksər sunamilərin yaranmasına səbəb qüvvətli sualtı zəlzələlər hesab olunur. Sunamilərin 80%-dən çoxu Sakit okeanın hər iki sahillərində, həm də Hind okeanmda baş verir. Açıq okeanda sunami dalğaları H g ⋅ sürəti ilə yayılır ki, burada g - sərbəst düşmənin sürətlənməsi, H-isə Okeanın dərinliyidir (Dalğanın uzunluğu onun dərinliyindən xeyli uzun olduqda, az su sahilə yaxınlaşır). Okeanın orta dərinliyi 4000 m olarsa, dalğaların yayılma sürəti 200 m/san və ya 720 km/saat olar. Açıq dənizdə dalğaların hündürlüyü əksər hal- larda metrdən artıq olmur, dalğanın uzunluğu isə (dalğalar arasındakı məsafə) 500-1000 km-ə çatır və ona görə də gəmiçilik üçün təhlükəli deyil. Dalğalar dayaz, sahillərə yaxınlaşdıqda, sahil xəttinə yaxın, onların sürəti azalır, yüksəkliyi isə artır. Sahilə çatdıqda sunamilərin hündürlüyü bir neçə on metrlərə çata bilər. Daha hündür dalğalar, yəni 30-40 m hündürlükdə sərt sahillərdə, buxtalarda və görünməsi mümkün olan hər yerdə yaranır. Sahil rayonlarında qapalı buxtalar az təhlükəli yerlər sayılır (şəkil 9.1, 9.2, 9.3). 137 Şəkil 9.1. İki halda sunamilərin əmələgəlməsi sxematik göstərilir: a) okeanın dibi yuxarıya qalxır, b) okeanın dibi aşağıya yerini dəyişir. Birinci halda sunnami gətirmə dalğası ilə irəliyə yayılır. Bila- vasitə ikinci halda dənizin sahilndən qısa müddətli çəkilməsi müşahidə olunur. Bu da sunnami dalğalarının zirvəsinin sahilə yaxınlaşmasından bir an əvvəl baş verir. Şəkil 9.2. ENM-nın köməyilə alınmış, 1962-ci il 22 mayda baş vermiş Çili sunamisinin ardıcıl yayılmasının ilkin vəziyyəti verilir. Göründüyü kimi 14 saatdan sonra dalğalar Havay adalarına və Yeni Zelandiya adalarına çatmış, 19 saatdan sonra isə Avstraliya sahillərinə, 22 saatdan sonra isə Yaponiya sahillərinə çatmışdır. 138 Şəkil 9.3. Sunami dalğalarının son mərhələdə dəyişməsinin profili ümumi şəkildə göstərilir. Burada 0-sakit dənizin səviyyəsidir, 1-7 dal- ğaların sahilə çırpılmış və oraya nəhəng su kütləsi atmış ardıcıl profilidir. Şəkil 9.4. Rusiyanın Sakit Okean Sahillərində sunamilər haqda yol verilən maqnetudalardan yuxarı həyəcan elan ediləcək – xəritə-sxem 139 Şəkil 9.5. Hesablamalara əsasən sunami dalğalarının maksimum hündürlüyü Şəkil 9.6. Donmuş sunamilər Antarktida 140 Şəkil 9.7. Sumatra adasında (İndoneziya) Sunaminin nəticələri. 26.12. 2004 (E.Xəlilov) Şəkil 9.8. Sumatra adası Sunamidən sonra. 26.12.2004. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|