Microsoft Word mitelov ravan doc
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
44
Beynəlxalq təcrübədə dövlət maliyyə nəzarətinin təşkili xüsusiyyətləri
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, dövlət maliyyə nəzarəti dövlətin maliyyə siyasətinin uğurla həyata keçirilməsi, eləcə də ölkədə maliyyə stabilliyi üçün şərait yaradılmasına xidmət etməlidir. Dövlət quruluşunun təşkili xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bütün ölkələrdə özünəməxsus maliyyə nəzarəti sistemi formalaşır. Beynəlxalq təcrübədə artıq çoxdan dövlət maliyyə nəzarəti orqanları demokratik cəmiyyətin ayrılmaz tərkib hissəsi və ictimai maliyyə vəsaitlərinin idarə edilməsinin vacib elementi kimi təşəkkül tapmışdır. Bu baxımdan digər ölkələrdə dövlət maliyyə nəzarəti sisteminin formalaşması və fəaliyyətinin öyrənilməsi ölkəmiz üçün böyük maraq kəsb edə bilər. Xarici ölkələrdə dövlət maliyyə nəzarəti qanunvericiliklə müəyyən edilən və dövlət hakimiyyət orqanları və idarələri tərəfindən həyata keçirilən nəzarət forması olmaqla dövlətin pul və material resurslarının idarə olunmasında səhv və yanlışların, sui istifadə hallarının, maliyyə-büdcə qanunvericiliyinin pozulmasının, dövlətin iqtisadi (o cümlədən maliyyə) təhlükəsizliyi üçün yaranacaq təhdidlərin aşkar edilməsi və qarşısının alınmasına yönəldilir. Xarici ölkələrin əksəriyyətində dövlət maliyyə nəzarəti sisteminin təşkili müxtəlif modellərə əsaslansa da, onları birləşdirən ümumi cəhət bu sistemin qeyri- mərkəzləşdirilməsi və auditin nəzarətin müstəqil bir həlqəsi kimi fərqləndirilərək, inkişaf etdirilməsidir. Bu günkü gündə inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının bir çoxu dövlət büdcə nəzarətinin aparılmasında auditin effektivliyini əsas götürürlər. Inkişaf etmiş ölkələrdə ali nəzarət orqanlarının həyata keçirdiyi yoxlamaların ümumi sayında auditin effektivlik əmsalı 50% təşkil etməkdədir. Bir çox ölkələrdə dövlət maliyyə nəzarətinin əsas həlqəsi qanunverici orqana tabe olan nəzarət orqanıdır. Bir qayda olaraq bütün ölkələrdə dövlət vəsaitlərinin xərclənməsinə parlament nəzarətini həyata keçirən xüsusi qurumlar mövcuddur. Məsələn, RF-sı, Belorusiya, Litva, Moldaviya, Albaniya, srail, ndoneziya, Almaniya kimi ölkələrdə bu məqsədlə yaradılan hesablama palataları, Braziliya, Portuqaliya, Uruqvay kimi ölkələrdə isə hesablama tribunalları fəaliyyət göstərir.
45 Bəzi ölkələrdə isə (Avstraliya, Kanada, Danimarka, Hindistan, Misir, Böyük Britaniya, rlandiya) dövlət maliyyə nəzarətinin funksiyalarını ayrı-ayrı vəzifəli şəxslər, konkret halda baş auditorlar həyata keçirirlər. Hesablama-nəzarət orqanlarının dünya təcrübəsində yaradılmasının üç modeli mövcuddur: • Parlament modeli (onun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, hesablama palatasının formalaşdırılmasında, onun tərkibinin və sədrinin müəyyən edilməsində aparıcı rol parlamentə məxsus olur) ; • Qeyri-parlament modeli (qeyri-parlament modelində isə, hesablama palatasının formalaşdırılmasında əsas rol prezidentə və ya hökumətə məxsus olur);
• Qarışıq model (qarışıq model yuxarıda qeyd olunananların sintezi şəklində müəyyən olunur) . Xarici ölkələrin qanunvericilində hesablama palatalarının vəzifələri aşağıdakı kimi müəyyən olunur: • Dövlət büdcəsinin icrasına nəzarət etmək (məsələn, taliya Hesablama Palatası hökumət aktlarının qanuniliyinin ilkin nəzarətini və dövlət büdcəsinin icrasına nəzarəti həyata keçirir); • Dövlət gəlirləri və xərclərinə nəzarət (məsələn, Bolqarıstanda Hesablama Palatası dövlət gəlirləri və xərcləri üzərində nəzarəti həyata keçirir, maliyyə hesabatlarının aparılma metodikalarını müəyyən edir və onların icrasına monitorinqi həyata keçirir); • Dövlətin ayrı-ayrı orqanlarının maliyyə fəaliyyətlərinə nəzarət (məsələn, Avstriyada Hesablama Palatası federasiyanın, torpaqların, icmaların və qanunvericiliklə müəyyən olunan subyektlərin maliyyə fəaliyyətləri üzərində, Polşada ali nəzarət orqanı isə dövlət qurumlarının və onlara tabe olan müəssisə və təşkilatların maliyyə-təsərüfat fəaliyyətləri üzərində nəzarəti həyata keçirirlər). Dünya ölkələrinin nəzarət-hesablama orqanlarının xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
46 • Maliyyə nəzarəti orqanlarının qanunverici və icra hakimiyyəti qurumlarından asılı olmaması; • Bu qurumların fəaliyyətində dövlətin maliyyə resurslarının məqsədli və effektiv istifadəsinə nəzarətin əsas götürülməsi; • Eləcə də nəzarət orqanlarının fəaliyyət səmərəliliklərinin və ya effektivliklərinin artırılması. Nəzarət orqanlarının fəaliyyət effektivliyi kriteriyası aparılan nəzarət tədbirləri vasitəsilə büdcəyə qaytarılan pul vəsaitlərinin həcmi və ya büdcənin planlaşdırılmasında analitik fəaliyyət nəticəsində qənaət olunan vəsaitlətin həcmi ilə müəyyən olunur. Yaponiyanın timsalında bunu daha aydın göstərə bilərik. Yaponiyada dövlət maliyyə nəzarətini həyata keçirən başlıca orqan Hesablama Palatası hesab olunur. Bu orqan Yaponiya konstitutsiyasına əsasən hakimiyyətin hər üç (məhkəmə, icraedici, qanunverici) qolundan asılı deyildir. Yaponiya Hesablama Palatasının fəaliyyət effektivliyini 336 700 milyon yena həcmində qiymətləndirmək olar. Keçən ilin məlumatlarına əsasən məhz bu həcmdə dövlət vəsaitləri palatanın apardığı nəzarət tədbirləri nəticəsində dövlət büdcəsinə qaytarılmışdır. ABŞ-da isə 2010-cu ilin məlumatlarına əsasən ali dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının fəaliyyət effetivliyini 49,9 milyard dollar səviyyəsində qiymətləndirmək mümkündür. Ə ksər ölkələrdə parlament nəzarəti institutlarından başqa hökumət nəzarəti və ya icra hakimiyyəti orqanlarının xətti ilə keçirilən nəzarət, eləcə də dövlət başçısına tabe olan (prezident nəzarəti) maliyyə nəzarəti orqanları fəaliyyət göstərir. Məsələn ABŞ- da prezident yanında Administrativ-Büdcə darəsi, federal nazirlik və idarələrdə nəzarət xidmətləri, Böyük Britaniyada hökumət maliyyə nəzarətinin mərkəzi orqanı olan nazirlər kabineti yanında ctimai Hesablar Komitəsi, Almaniyada Federal Maliyyə Orqanı və s. mövcuddur. Yuxarıda qeyd olunanları ümumiləşdirərək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, xarici ölkələrdə dövlət maliyyə nəzarəti orqanları bir qayda olaraq, dövlət maliyyəsinin idarə olunmasında vacib və aktiv rol oynayırlar. Mövcud olan dövlət maliyyə nəzarəti orqanlarının əksəriyyəti müstəqildir və onların fəaliyyəti kifayət qədər məhsuldar və Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|