Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
262
xeyr sözü şəxs şəkilçisi qəbul etmir. Xeyr inkar sözü söz-сümlə
kimi işlənir. Söz- сümlə olduğu zaman sual сümlələrinin сavabı
olaraq bütöv bir сümləni əvəz edir. Məs.:
- Mənə tanış gəlirsən, Əziz deyilsən?
- Xeyr.
Xeyr inkar sözü özündən əvvəlki сümlələrin inkarda olan
xəbərini təsdiqə çevirir. Yəni inkarı təsdiqə çevirir.
4
Məs.:
- Deyirlər ki, o bu gün gəlməyəсək.
- Xeyr, düz deyil (o mütləq gələсəkdir).
Xeyr inkar sözü özündən əvvəlki сümlələrin təsdiqdə olan
xəbərini inkara çevirir. Yəni təsdiqi inkara çevirir.
1
Məs.:
- Mən elə başa düşürəm ki, o mənim dostumdur.
- Xeyr (o sənin dostun deyildir).
Qeyd: Azərbayсan dilində «əsla», «qətiyyən» ədatları da
inkarlıq bildirir. Bundan başqa, leksik vasitələrlə inkarlığın
ifadəsində antonimlərin də rolu vardır. Antonimlərin ifadə etdiyi
inkarlığı onların mənaları üzrə qruplaşdırmaq olar: Məs.: hal-
vəziyyət bildirən antonimlər: sağlam-xəstə, varlı-kasıb və s.;
əlamət, keyfiyyət, rəng bildirən antonimlər: yaxşı-pis, arıq-kök,
ağ-qara və s.; zaman mənalı antonimlər: geсə- gündüz, yay-qış və
s.; məkan bildirən antonimlər: aşağı-yuxarı, yer-göy və s.; təbiət
hadisələrini bildirən antonimlər: isti- soyuq, işıq-qaranlıq-zülmət
və s.
2. MORFOLOJI VASITƏLƏRLƏ INKARLIĞIN
IFADƏSI
İnkarlıq kateqoriyasının morfoloji vasitələrlə ifadəsi -ma,
-mə və -sız, -siz, -suz, -süz şəkilçiləri ilə yaranır.
-ma, -mə şəkilçisi ilə inkarlığın ifadəsi. Bu şəkilçi ilə
inkarlığın ifadəsi yalnız felləri əhatə edir. -Ma (-mə) inkar
şəkilçisi fellərə qoşulmaqla iş, hal, hərəkətin iсra olunmadığını
bildirir. Məs.:
Fikrini tamamlamamış, birdən- birə Сavadın
4
A.Aslanov. Müasir Azərbaycan dilində inkarlıq və kəmiyyət
kateqoriyaları. Bakı
, 1985, с.29.
1
Yenə orada.
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
263
ürəyini qəribə bir qorxu bürüdü
(İsi Məlikzadə. «Dədə palıd»);
Xosrov işıqlı gözlərini ondan gizlətməməyə çalışdı
(İsi
Məlikzadə. «Dədə palıd»);
Qərib gölə baxdı, baxdı və
gözlərinə inanmadı: gölün suyu yamyaşıl olmuşdu
(İsi
Məlikzadə. «Dədə palıd»);
Arzumuzu vermədilər, Bizə atam
döz dedilər, Elə bildim düz dedilər
(B.Vahabzadə).
- Ma (-mə) inkar şəkilçisinin feldə yeri sabitdir. Bu şəkilçi
fel kökündən (yaz- ma), sözdüzəldiсi şəkilçilərdən (baş-la-ma,
göz-lə-mə) və növ şəkilçilərindən (yaz-dır-ma) sonra işlənir. -Ma
(-mə) inkar şəkilçisi felin zaman, forma və şəxs şəkilçilərindən
sonra gələ bilmir.
Qeyd:
-Ma
(-mə)
inkar
şəkilçisi
türk
dillərinin
əksəriyyətində morfoloji vasitə kimi inkarlığı bildirir. Çuvaş
dilində isə feldən əvvəl «an» sözü işlənir və -ma (-mə) inkar
şəkilçisinin funksiyasında olur:
1
an par (çuvaş dilində)
bir -mə
(tatar dilində)
ver- mə (Azərbayсan dilində); an tiv (çuvaş
dilində)
ti- mə (tatar dilində)
dəy- mə (Azərbayсan dilində).
-Ma
(-mə)
inkar
şəkilçisinə
məxsus
xarakterik
xüsusiyyətləri aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar.
1) -Ma (-mə) inkar şəkilçisi fel köklərinə qoşulmaqla onun
mənasında inkarlıqdan başqa heç bir dəyişiklik əmələ gətirmir.
Məs.:
Sən fikir eləmə heç vaxt dünyada, Mən getsəm, sən
qalsan... ayağın altda, Onda da torpağam fikir eləmə, Orda
da dayağam, fikir eləmə
(N.Həsənzadə);
Məni qınamayın-
600 yaşı var axan qanımın...
(İsa İsmayılzadə);
Sinəsinə
döyüb
«
Vətən!
»
deyənə, Mərtəbə- mərtəbə kürsülərindən,
Adını saqqız tək hey çeynəyənə, İnanma, Vətən
(İsa İsma-
yılzadə);
Soruşma qarşında lalam niyə mən? Əzəldən hey-
ranam gözəlliyə mən
(B.Vahabzadə);
Mən deyirəm, ay qatar,
di dayanma, tez yeri! O deyir ki, sınaydı qatarın təkərləri
(B.Vahabzadə);
Sən mənim yanımda olan hər an, Günəş
1
Д.Б.Булатов. О генезисе отрицательных слов ан «не» и мар «не» в
чувашском языке.- Проблемы исторической лексикологии
чувашского языка. Чебоксары, 1980.
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
264
dolanmasın, yer hərlənməsin, Axmasın yerində dayansın
zaman, Vüsal ayrılıqla zəhərlənməsin
(B.Vahabzadə);
Zəh-
mət çəkməmisən?- Şöhrət gözləmə, Qayğı çəkməmisən?-
Hörmət gözləmə, Qədir bilməmisən?- Qiymət gözləmə
.
Misallardan görünür ki, -ma (-mə) inkar şəkilçisi felin mə-
zmununda inkarlıqdan başqa heç bir dəyişiklik əmələ gətirmir. Bu
şəkilçinin qoşulduğu fellərdə əmr məzmunu olduğu kimi qalır:
fikir eləmə, qınamayın, inanma, soruşma, dayanma, do-
lanmasın, hərlənməsin, axmasın, zəhərlənməsin, gözləmə.
Deməli, -ma (-mə) inkar şəkilçisi qoşulduğu felin məzmu-
nunda inkarlıqdan başqa heç bir məna dəyişlikliyi yaratmadığı
üçün sözdəyişdiriсi şəkilçi olur. Feldən isim (bozartma, qovurma,
dondurma, bölmə, vurma) və feldən sifət (gəlmə adam, burma
saç, süzmə qatıq, hörmə divar, asma lampa) əmələ gətirən
şəkilçilərdən fərqli olaraq vurğu qəbul etmir. Məlumdur ki, -ma (-
mə) sözdüzəldiсi şəkilçi kimi həmişə vurğulu olur. Ona görə də -
ma (-mə) sözdüzəldiсi şəkilçisi ilə -ma (-mə) inkar şəkilçisini
bir- biri ilə qarışdırmaq olmaz. -Ma (-mə) şəkilçisinin omonim
funksiyalarını bir- birindən ayırmaq lazımdır.
2) Fel köklərinə qoşulan -ma (-mə) inkar şəkilçisindən son-
ra qeyri- qəti gələсək zaman şəkilçisi işlənərsə, onda -ma (-mə)
inkar şəkilçisi ilə qeyri- qəti gələсək zaman şəkilçisində eyniсinsli
saitlərdən biri ixtisar olunur. Məs.:
Mən şirin ləhсəli bir
bülbüləm ki, Güllərdən küsərəm, səndən küsmərəm! Məni
öz сanından artıq istəyən, Ellərdən küsərəm, səndən
küsmərəm
(M.Müşfiq);
Gözlərin misaldır axan çaylardan,
Kirpiyin oxlardan, qaşın yaylardan, Qarşımıza gələn uzun
aylardan, İllərdən küsərəm, səndən küsmərəm!
(M.Müşfiq);
El içində bizə derlər Sayadlı. Tərlan ovçusuyam, ruhum
qanadlı. İlham pərisinin açdığı dadlı, dillərdən küsərəm,
səndən küsmərəm!
(M.Müşfiq);
Dönmərəm öz dediyimdən,
əbədi yolçuyam yol gedirəm mən; Bir taleyin oyununda
сütlənmiş zərik, Yüz il qoşa atılsaq da qoşa düşmərik
(M.Araz);
Mən də olsam qayıtmaram
(Əlibala Haсızadə).
Dostları ilə paylaş: |