Microsoft Word mustafa ilbo\360a y\374ksek lisans tezi doc

 

 

62 

bir  sonuca  ulaşması  beraberinde  bir  takım  düşünce  serüvenlerini  de  içermektedir. 

Örneğin  Platon'un  tartışmaları  onu  bir  sonuca  götürür  ve  evren  anlayışıyla  ilgili 

bütün  düşüncelerini  bu  tartışmalar  sonucunda  ortaya  çıkan  neticeye  göre 

ş

ekillendirir.  Dolayısıyla  Platon'un  sahip  olduğu  böyle  bir  sistematik  düşünce  şekli 

kendi içerisinde çok fazla problemi ve zıtlığı barındırmamaktadır. 

 Whitehead'te  böyle  bir  metoda  ve  kendi  içerisinde  belli  bir  sonuca  doğru 

ilerleyen  düşünce  serüvenine  rastlamamaktayız.  Whitehead  tek  tek  problemlerden 

yola  çıkarak  ezeli  objeler  gibi  bir  sonuca  ulaşmak  yerine  daha  çok  ezeli  objelerin 

varlığının ön kabulüyle, temellendirmelerini ve sistemini bu ön kabuller üzerine inşa 

etmiş  görünmektedir.

425

  Whitehead'e  yöneltilen  Platon  yorumcusu  eleştirisinin  de 

böyle  bir  noktadan  kaynaklandığı  kanaatindeyim.  Temellendirmeler  açısından  iki 

düşünür  arasında  en  temelde  böyle  bir  farklılık  vardır.  Fakat  böyle  bir  eleştirinin 

gerçekliğinin  ortaya  konulması,  öncelikle  ezeli  objelerin  ve  ideaların  bütün 

özellikleri ve doğalarıyla karşılaştırılmasını gerektirir. 

5.1. deaların ve Ezeli Objelerin Özellikleri 

deaların  ve  ezeli  objelerin  özelliklerinin  karşılaştırılması  noktasında 

karşımıza  çıkan  zorluklardan  en  önemlisi,  ezeli  objelerin  doğası  hakkında 

Whitehead'in  ifadelerinin  Platon'un  ifadeleri  kadar  net  olmamasıdır.  Whitehead'in 

ezeli  objeler  konusunda  verdiği  örneklerin  büyük  bir  kısmı  duyu  verileriyle  ilgili 

olup,  örneğin  ezeli  obje  olarak  zikrettiği  özel  bir  renkten  ayrıntılı  bir  şekilde  çok 

nadir bahsetmektedir.

426

 Böyle bir zorluğa rağmen, ideaların ve ezeli objelerin sahip 

oldukları  özellikleri  sistematik  bir  biçimde  benzeşen  ve  ayrışan  yönleriyle  ortaya 

koymaya çalışacağız. 

deaların ve ezeli objelerin dikkat çeken en önemli özellikleri, her iki varlığın 

da ezeli ve ebedi olarak kabul edilmesidir. Platon için zamanın ve mekânın üstünde 

kabul edilen idealar ezeli ve ebedidirler.

427

 Diğer taraftan Whitehead için ezelilik ve 

ebedilik ‘ezeli’ objelerin kök anlamında mevcuttur. Ezeli objelerin aktüel varlıklara 

girişlerinde aktüel varlıklardan önce gelmesi böyle bir sonucu doğurmaktadır.

428

 

                                                 

425

 HEINAMAN, a.g.e., s. 357; TURGUT, a.g.e., s. 1, 3, 14. 

426

 POLS, a.g.e., s. 175. 

427

 Phaidon 78b-d, 79b-e; Timaios 37a-38a. 

428

 LECLERC, a.g.e., s. 94. 

---

 

 

63 

deaların  ve  ezeli  objelerin  ‘ezeli  ve  edebi’  kabul  edilmesiyle  ilintili  olarak 

ortaya çıkan bir diğer ortak özellik ise her iki varlığın da zamanın dışında olmasıdır. 

Zamanın  dışında  olma  durumu  Platon  tarafından  ideaları  nitelendirmek  için 

kullanılan  bir  tabirdir.  Zira  Platon  bir  şeyin  idea  olup  olmadığını  sorgularken  ilk 

sorduğu  şey  onun  akışın  içinde  mi  yoksa  akışın  dışında  mı  olduğu  sorusudur. 

Temelde bu soru, ideaların zamanın içinde mi yoksa zamanın dışında mı olduğunun 

ayrımını  ortaya  koymaya  yöneliktir.  deaların  ve  ezeli  objelerin  yenilerinin  varlık 

alanına  çıkmaması  durumunu  da  düşündüğümüzde,  bu  varlıklar  oluş  süreçlerini 

içermemeleri  nedeniyle  zamanın  dışında  kabul  edilirler.  Whitehead  için  de  ezeli 

objeler zamanın dışında oldukları için “oluş”, “süreç” ve “geçiş” zorunlu olarak bu 

varlıkların doğalarına aykırıdır.

429

 

deaların  ve  ezeli  objelerin  bir  diğer  benzer  özellikleri  de  saf  ve  katışıksız 

olmalarıdır. Platon için idealar saf ve katışıksız şey’lerdir.

430

  dealar sahip oldukları 

bu saflık ve katışıksızlık nedeniyle, onların kendi içlerinde birbirlerine karışmasından 

da  söz  edilmezler.  Aynı  durum  Whitehead'in  ezeli  objeleri  için  de  geçerlidir. 

Whitehead  tarafından  ezeli  objeler  saf  potansiyeller  olarak  kabul  edilir.  Ona  göre 

ezeli objeler evrenin ‘saf’ potansiyelleridir.

431

 

Whitehead'te  net  bir  dille  ifade  edilmeyen  ancak  Platon'da  belirgin  olan  bir 

diğer ortak özellik de ideaların ve ezeli objelerin her zaman kendi kendilerinde aynı 

kalan  sonsuz  varlıklar  olmalarıdır.  Gerçekte  bu  durum  ideaların  ve  ezeli  objelerin 

ezeli  ve  ebedi  kabul  edilmeleriyle  de  ilgili  bir  sonuçtur.  Sonsuz  olma  özelliği 

Whitehead'in  ezeli  objeleri  için  çıkarımsal  olarak  kabul  edilebilecek  bir  özelliktir. 

Platon'un  tahtaya  çizdiğimiz  bir  dairenin  hiçbir  zaman  kaybolmayacağıyla  ilgili 

örneğini,  ideaların kendi  öz  niteliklerini  hiçbir  zaman  hiçbir  nesnede  yer alışlarıyla 

kaybetmemesi  durumunu  ve  Whitehead'in  verdiği  dağ  örneğinde  sözü  geçen 

herhangi  “bir  rengin  her  zaman  aynı  renk  olarak  kalacağı”  örneğiyle  birlikte 

düşünüldüğünde,  ‘sonsuzluk’  ve  ‘kendi  kendisiyle  aynı  kalma’  vurgusunun  her  iki 

                                                 

429

  Kratylos  386e;  Philebos  58a,  59a-60a,  61a-62a;  Sofist  248a;  Timaios  37c,  52a.  Karş.: 

LECLERC, a.g.e., s. 93. 

430

 Phaidon 81b vd.; Philebos 15a-d, 59a-60a; Symposion 211e. 

431

 PR, s. 32–34. 

---