Microsoft Word mustafa ilbo\360a y\374ksek lisans tezi doc

 

 

66 

ilki  Platon'un  bu  özelliği  net  bir  dille  ortaya  koymasıdır.  kinci  fark  ise  Platon 

tarafından ideaların Tanrı tarafından yaratılmadığına bağlı olarak çıkarılan başka bir 

özelliktir.  Bu  özellik  ideaların  ‘varlığı  kendinden’  olan  şey’ler  olmasıdır.  Platon 

ideaları  varlığı  kendinden  olan  şey’ler  olarak  kabul  eder  ve  bunu  çok  net  bir  dille 

ortaya  koyar.

448

  Oysa  Whitehead'in  sistemi  içerisinde  ezeli  objelerin  ‘Tanrı 

tarafından  bile  yaratılamamasına’  vurgu  yapılmasına  rağmen,  bu  varlıkların  varlığa 

gelmelerinin  kendi  doğalarına  bağlanması  durumuna  çok  fazla  vurgu 

yapılmamaktadır.  Ancak  biz,  ezeli  objelerin  sahip  olduğu  diğer  özellikleri  de  göz 

önüne alarak bu anlamı çıkarabilmekteyiz. 

dealar ile ezeli objeler arasındaki en temel farklılıklardan bir tanesi de ezeli 

objelerin  soyut  olmasına  karşın  ideaların  doğası  itibariyle  somut  karakterli  kabul 

edilmesidir.  Whitehead'e  göre  ezeli  objeler  soyuttur.

449

  O,  “soyut  olma”  ile  “belirli 

somut  durumlara  aşkın  olmayı”  kasteder.  Bu  noktada  eğer  biz  ideaları  tümeller 

olarak düşünecek olursak ve Platon'un idealar kuramının çekirdeğini oluşturan ‘soyut 

ve  genel  kavramlar  arayışını’  da  göz  önüne  alırsak  ideaların  soyut  şey’ler  olarak 

kabul  edilmesi  doğru  görünmektedir.

450

  Bunlara  ek  olarak  Platon'un  ideaları  “bu 

dünyanın  ölçülerine  sığmayan  aşkın  şey’ler”  olarak  tasavvur  ettiğini  de 

düşündüğümüzde

451

,  Whitehead'in  soyut  olmayla  kastettiği  anlamın  idealar  için  de 

geçerli olduğu söylenebilir.

452

 

dealar ile ezeli objeler arasındaki köklü farklılıklardan bir diğeri de, her iki 

varlığın  gerçekliği  konusudur.  Zira  Platon'a  göre  idealar  en  gerçek  şey’ler  olarak 

kabul edilirken

453

, Whitehead tarafından ezeli objeler “gerçek dışı imkânlar” olarak 

kabul edilirler.

454

 

deaların  ve  ezeli  objelerin  yeri  konusu  da  Platon  ve  Whitehead  arasında 

farklılık  arz  eder.  Platon  idealar  için  herhangi  bir  yer  tayin  etmez  ve  böyle  bir 

konumlandırmadan  şiddetle  kaçınır.

455

  Oysa  Whitehead'te  durum  farklıdır. 

                                                 

448

 Phaidon 100b. 

449 

PR, s. 69, 70. Ayrıca Bkz. SMW, s. 160. 

450

 HEINAMAN, a.g.e., s. 357; TURGUT, a.g.e., s. 1, 3, 14. 

451

 Phaidon 74a, 79a-e, 100c, 109c-110a-b, 247d; Phaidros 250b; Philebos 15a-d, 53a, 58a, 59a-60a, 

61a-62a; Sofist 247d-248a; Symposion 211a-e; Theaitetos 156e; Timaios 37c-d, 50a, 51a,52a. 

452

 SMW, s. 160; LECLERC, a.g.m., s. 176; ALBAYRAK, a.g.e., s. 9. 

453

 Devlet 486d, 490a; Phaidon 65d; Philebos 58a; Sofist 247d. 

454

 PR, s. 27, 30, 32, 33, 287. 

455

 Symposion 211a-b; RUSSELL, Felsefe Meseleleri, s. 148. 

---

 

 

67 

Whitehead'te  ezeli  objelerin  yeri  bellidir,  orası  da  Tanrı’nın  birincil  yönüdür.  Ona 

göre Tanrı’nın birincil yönü ezeli objelerin mekânıdır.

456

 

Tümeller  konusu  da  iki  sistem  arasında  önemli  sayılabilecek  farklılıklardan 

bir diğeridir. Platon tarafından idealar, genel kavramlar ve genel adlar olarak kabul 

edilmeleri  nedeniyle  “tümeller”  olarak  da  adlandırılabilirken,

457

  Whitehead 

tarafından ezeli objeler, birbirlerinden keskin şekilde ayrı olan alanları çağrıştırması 

ve  bu  kavramın  tarihsel  süreç  içerisinde  yıpranmış  olması  nedeniyle,  “tümeller” 

olarak kabul edilmemiştir.

458

 

5.2. deaların ve Ezeli Objelerin Tanrı  le  lişkisi 

deaların  ve  ezeli  objelerin  Tanrı  ile  olan  ilişkilerinde  iki  husus 

karşılaştırılabilir  görünmektedir.  Bunlardan  ilki  ‘ezeli  objelerin  yeri’,  ikincisi  ise 

‘yaratma’ konusudur. 

Tanrı’yı  “asli  yön”  ve  “oluşan  yön”  olmak  üzere  ikiye  ayıran  Whitehead'e 

göre, ezeli objelerin tamamı Tanrı’nın birinci yönünde bulunmaktadır. Tanrı’nın asli 

yönünün  ezeli  objelere  mekân  olması  sebebiyle  Whitehead  tarafından  bu  yön,  aynı 

zamanda  “ezeli  objelerin  evi”  ya  da  “ezeli  objelerin  deposu”  olarak  nitelendirilir. 

Böylece  Tanrı  asli  yönü  ile  ezeli  objelerin  bütün  tasavvurlarına  sahip  bir  varlık 

olmakta  ve  bu  varlıkları  sübjektif  gayesiyle  aktüel  dünyaya  sunmaktadır.  Diğer  bir 

ifadeyle  ezeli  objeler  Whitehead  tarafından  Tanrı’nın  zihnindeki  düşünce  objeleri 

olarak kabul ediliyor görünmektedir.

459

 

Buna  karşın  Platon'da  ideaların  Tanrı’nın  zihninde  olduğu  şeklinde  bir 

cümlesi  yoktur.

460

  Whitehead'in,  Tanrı’nın  asli  yönündekiler  olarak  ezeli  objelerin, 

platonik  idealar  dünyası  gibi  olduğunu  söylemesine  rağmen

461

,  Tanrı’nın  birinci 

yönünde bulunan ezeli objelerin Platon'un idealar dünyasıyla özdeşleştirilmesi, yani 

bir anlamda ideaların Tanrı’nın zihninde olan şey’ler olarak kabul edilmesi bir yanlış 

anlamadır.  deaların  Tanrı’nın  zihninde  bulunduğuyla  ilgili  anlayış,  daha  sonraki 

                                                 

456

 PR, s. 73. 

457

  Devlet  596a;  Menon  72c;  Phaidon  74a,  100c;  Phaidros  249c;  Sofist  255e.  Ayrıca  Krş.: 

Protagoras 315e, Phaidon 108d. 

458

 PR, s. 76. 

459

 A.N.W., “Unpublished Letter From Whitehead To Hartshorne (January 2, 1936)”, s. 199. 

460

 EMMET, Whitehead’s Philosophy Of Organism, s.  122. 

461

 PR, s. 73. 

---