Microsoft Word mustafa ilbo\360a y\374ksek lisans tezi doc

 

 

58 

olduğunu söylemekle eşdeğerdir. Whitehead belirlenmiş olma ile kompleks bütünün 

tüm unsurlarının bir etkiye, yani kendisinin dışındakilerin dışarıda kalmasına katkıda 

bulunduğunu kastetmektedir.

406

 

Böyle  bir  durumda  biz,  kavrayan  özneden  ve  kavranan  nesneden 

bahsedilebilir.  Zira  Whitehead’e  göre  ezeli  objeler  arasında  var  olan ilişki,  bireysel 

olarak  aktüel  şey’ler  arasında  da  vardır.  O  bu  ilişkiyi  en  genel  anlamda “kavrayış” 

kavramıyla  ortaya  koymaktadır.

407

  Ona  göre  içinde  bulunduğumuz  evrendeki 

maddeler arasında her şeyin sürekli birbirini etkilemesi nedeniyle bir ilişkisizlik söz 

konusu  değildir.  Evrende  meydana  gelen  süreç  içerisinde  belirli  bir  karaktere 

bürünen  aktüel  varlıklar  devamlılıklarını  kavrayışlarla  devam  ettirmektedirler.  Zira 

Whitehead'e göre içinde bulunduğumuz dünyadaki bütün varlıklar devam eden süreç 

içerisinde  devamlı  olarak  kendinden  öncekileri  kavrarken  kendinden  sonrakilere  de 

kavranmakta ve böylece süreci devam ettirmektedirler.

408

 

Whitehead  aktüel  şey’ler  arasındaki  bu  kavrayış  için  “fiziksel  kavrayış” 

ifadesini kullanırken, ezeli objelerin kavrayışı söz konusu olduğunda ise “kavramsal 

kavrayış”  terimini  kullanmaktadır.  Kavrayışı  da  kendi  içerisinde  pozitif  ve  negatif 

olarak  iki  kısma  ayıran  Whitehead,  pozitif  kavrayış  ile  kavranan  objenin  kavrayan 

öznenin  içsel  yapısına  katkı  yaparak  sürecin  gelişmesine  katkı  sağlamayı  ya  da 

öznenin kavranan süjeyi benimsemesini kastederken; negatif kavrayışla da kavranan 

objenin kavrayan öznenin içsel yapısına herhangi bir katkı yapmaması durumunu ya 

da objenin süjeyi reddetmesini kastetmektedir.

409

 

Sonuç olarak, Whitehead felsefesinde evrene yayılmış durumda olan bir süreç 

vardır  ve bu sürecin yapıtaşları ise aktüel varlıklardır. Her şeyin birbirini etkilediği 

bu  dünyada  ilişkisel  özleri  nedeniyle  bu  ilişkiye  ezeli  objeler  de  dâhil  olmaktadır. 

Ezeli  objelerin  aktüel varlıklar  için “potansiyeller” olmalarıyla  başlayan  bu  ilişkide 

ezeli  objeler,  sahip  oldukları  potansiyellikleri  bu  dünyaya  girişleri  ile  icra  ederken, 

böyle bir konumda aktüel varlıklara düşen rol ise “kavrayış” olmaktadır. 

                                                 

406

 A.N.W., Dinin Oluşumu, s. 125. 

407

 LANGO, a.g.e., s. 38. 

408

  CHIARAVIGLIO,  a.g.e.,  s.  87-89;  William  A.  CHRISTIAN,  “Whitehead’s  Explanation  Of  The 

Past”,  Alfred  North  Whitehead  Essays  On  His  Philosophy  (Ed.  George  L.  KLINE)  içinde, 

Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, N. J., U.S.A. 1963, s. 95. 

409

 PR, s. 366; A.N.W., Aşkına Ölümsüzlük, s. 202; ALBAYRAK, a.g.e., s. 18. 

---

 

 

59 

4.3.Ezeli Obje ve Gerçeklik 

Ezeli objelerin ‘gerçeklik’ ile ilişkisini ortaya koyabilmek için ezeli objelerin 

potansiyeller  olmasının  yanında  onların  soyut  birer  karaktere  sahip  olduklarına  ve 

Whitehead'in aktüel varlık tanımlarına yeniden dönülmesi gerekmektedir. 

Yukarıda da değinildiği gibi ezeli objeler her şeyden önce en geniş anlamı ile 

aktüel  varlıklar  için  potansiyellerdir.  Sahip  oldukları  potansiyellikleri  bu  dünyaya 

girişleri ile icra eden ezeli objeler, bu girişlerine kadar kendi içlerinde belirlenmiş bir 

durumda  olmalarına  rağmen  aktüel  varlığa  giriş  şekillerinde  belirsizliklerini 

korumaktadırlar. Gerçeğin spesifik belirlenimleri için salt imkanlar olan bu objeler, 

aktüel dünyaya girişlerinden sonra sahip oldukları potansiyel durumu aktüel duruma 

taşımaktadırlar. Bu açıdan ezeli objelerin alanı Whitehead tarafından imkânlar alanı 

olarak  da  nitelendirilmektedir.

410

  Ancak  ezeli  objeler,  aktüaliteye  referansta 

bulunmadan  yalnızca  kendi  kendilerinde  düşünüldüğünde,  Whitehead  tarafından 

varlık  olmayan  ile,  dolayısıyla  hiçlik  ile  eşdeğer  kabul  edilmektedir.  Diğer  bir 

ifadeyle  ezeli  objeler aktüel  varlıklardan soyutlanmaları  durumunda  var değildirler. 

Yani bir anlamda onlar aktüel varlıklarla vardırlar. Aktüel varlıklarla olmadıklarında 

ise varlık dışında kabul edilirler.

411

 Bütün bunların dışında, ezeli objeler aktüaliteye 

referansta  bulunularak  anlaşılmaya  çalışıldığında  ise  onların  evrendeki 

belirlenimlerine kadar aynı şekilde reel kabul edilmemesi sonucu ortaya çıkmaktadır. 

Bu  durum  ezeli  objelerin  aktüaliteye  girişine  kadar  etkisiz  (nötr)  durumda 

olmalarıyla ilgili bir durumdur. 

Ezeli  objeler  aktüel  varlıklara  girişine  kadar  potansiyel  ve  etkisiz  (nötr) 

durumdayken

412

  bu  varlıklara  söz  konusu  aktüel  varlığın  görünüşünde  girişleriyle 

birlikte  potansiyelliklerini  kaybetmektedirler.

413

  Ancak  ezeli  objeler  sahip oldukları 

potansiyellikleri  aktüel  dünyaya  girişleriyle  birlikte  kaybetmelerine  rağmen  onların 

bu girişleri yine de varlık olmayandan varlık olana bir giriş olarak anlaşılamaz. Zira 

ezeli  objeler  bu  noktada  aktüel  dünyaya  şekil  veren  anlamında  çıkmakta  ve  aktüel 

varlıklara  sadece  kesinlik  kazandırmaktadırlar.  Bu  durum  ise  ezeli  objelere  varlık 

olma statüsünü vermemektedir. 

                                                 

410

 PR, s. 226. 

411

 PR, ss. 68–73; POLS, a.g.e., s. 167. 

412

 PR, s.97. 

413

 SMW, s. 105; LECLERC, a.g.e., s. 95, 96; EMMET, Whitehead’s Philosophy Of Organism, s. 

127 

---