Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstilik şüalanması .
- Qeyri-istilik şüalanması.
71 funksiya kimi ifadə olunur, n(E) = n(E 0 )/(E/E 0 ) -s və elektronların və protonların elektromaqnit sahəsində sürətlənməsi və zərbə dalğalarının təsirilə yaranır.
İstilik şüalanması zamanı plazma optik nazik və ya optik qalın ola bilər. Optik nazik plazma 5.5.1 düsturu ilə təyin olunan eksponensial çökməyə malik müstəvi spektr verir. Buna səbəb odur ki, mənbə funksiyası Plank funksiyası olan şüaköçürmə tənliyinin bircins müstəvi qatda səpilmə nəzərə alınmadan həlli belə şəkildədir:
= = ≈ − − = τ τ )) exp(
1 ( (4.6.1) Burada k ν - udulma əmsalı, l – həndəsi qalınlıqdır. Qızmar optik nazik plazma (T ∼ 10
6 – 10
7 ) Günəş və ulduz tacında, ifratnəhəng ulduz alışmasının qalıqlarında, qalaktika topalarında və elliptik qalaktikaların tacında müşahidə olunur. Optik qalın plazma birinci yaxınlaşmada elektronlardan səpilmə nəzərə alınmasa mütləq qara cisim kimi şüalandırır İ ν
ν . Əgər qeyri-şəffaflıq elektronlardan səpilmə hesabına baş verərsə spektr təhrif oluna bilər. Bundan əlavə, müəyyən şəraitdə çoxqat Kompton səpilməsi hesabına ener$i toplanaraq qüvvət üstlü funksiya xarakteri ala bilər. Bu proses komptonlaşma adlanır. Bu tip rentgen şüalanma maddənin kompakt obyekt – qoşa sistemdə neytron ulduz və ya qara çuxur üzərinə akkresiyası (axını) nəticəsində yarana bilər (şəkil 4.6.1). Kütləsi M olan kompakt obyekt ətrafına ∆M kütləli maddə toplanarsa potensial qravitasiya ener$isi kinetik ener$iyə çevrilir, çünki maddə qravitasiya sahəsində sürət toplayır. Sonra bu ener$i kompakt obyekt səthi yaxınlığında istilik ener$isinə çevrilərək şüalanır. Şüalanan ener$i
72 s R M GM M E 2 2 2 ∆ = ∆ = ∆ ∞ υ (4.6.1) ifadəsi ilə təyin oluna bilər. Axın tempi sabit olarsa dt dM M / = & işıqlıq vahid zamanda şüalanan ener$i kimi
R M GM L 2 & = (4.6.2) Şəkil 4.6.1. Qoşa sistemdə relyativistik obyektə akkresiya 73
ifadəsi ilə təyin olunur. Burada R s – neytron ulduzun radiusudur ( ∼10 km).
Onda akkresiya tempi M& ∼ M /il ( ∼ 6.3·10 -17 q/san) olarsa kütləsi Günəş kütləsi qədər (M = 2·10 33 q) olan neytron ulduz üçün 8·10 37
erq/san işıqlıq yaranır. Bu ener$i neytron ulduzun səthindən şüalanır, onda onun effektiv temperaturunu təyin etmək olar: s eff R L T 2 4 4 π σ = (4.6.3)
Bizim misalda temperatur üçün ~3·10 7 K alırıq. Bu temperatura qədər qızmış cisim rentgen oblastında şüalandırır. Qoşa rentgen ulduz sistemlərinin işıqlığı göstərilən qiymətə yaxın olduğu üçün onlar üçün kompakt obyektə akkresiya modelinin tətbiqi ağlabatandır. Təbii ki, əslində bu sistemlərdə baş verən proseslər təsvir olunduğundan daha mürəkkəbdir. Məsələn, qoşa sistemlərdə bir komponentdən digərinə maddə axını müəyyən bucaq momentinə malik olduğundan birbaşa digər komponentin üzərinə düşə bilmir və müəyyən akkresiya diski əmələ gətirir (Şəkil 4.6.2). Nəticədə maddə axını diskdə daxili sürtünmə nəticəsində tədricən malik olduğu əlavə bucaq momentini itirərək istilik ener$isinə keçir və şüalanır. Akkresiya diskinin yaranması hesabına diskin mərkəzində yerləşən qara çuxurlar maddə axını nəticəsində yaranan ener$i şüalanması üçün vasitəçi rolu oynayırlar. Disk akkresiya modeli keçən əsrin 70- ci illərində Moskva astrofizikləri N.İ.Şakura və R.Ə.Sünyayev tərəfindən yaradılmış və Azərbaycan astrofizikləri O.X. Hüseynov, F.Q.Qasımov və başqa əməkdaşlar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu işlərin ən mühüm nəticələrindən biri diskin radiusuna görə
74 effektiv temperaturun paylanması qanunauyğunluğunun müəyyən olunmasıdır:
)
( 1 ( 8 3 2 / 1 3 4 R R R M GM T s eff − = & π σ (4.6.4)
Diskin verdiyi şüalanma spektri onu təşkil edən ayrı-ıyrı müxtəlif temperaturlu həlqələrin spektrlərindən ibarət olacaqdır. Akkresiya diskinin daxili qatları yüksək şüalanmaya malik olduğundan komptonizasiya prosesi
Şəkil 4.6.2. Qara çuxur ətrafında akkresiya diski.
nəticəsində orada qüvvət üstlü xarakterə malik şüalama alınır. Qeyri-istilik şüalanması. Məlumdur ki, yüklü zərrəciklər nəinki plazmanın yüksək temperatura qədər qızmasına görə, həm də müxtəlif eruptiv proseslərdə elektromaqnit sahəsində sürətlənməyə Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|