Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc

 

57

Hollandiya və ABŞ, 1983), cOBE (ABŞ, 1989) və  İSO (Avropa 

kosmik agentliyi, 1995) misal ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, belə 

cihazlar üçün Günəşin, Yerin və Ayın  şüalanması çox təhlükəlidir. 

Hətta Yerin qaranlıq tərəfində belə temperatur 300°K-dir. Ona görə, 

belə peyklərin böyük apogey məsafəsinə  çıxarılması lazımdır ki, 

Yerin təsiri minimal olsun.  

    İRAS (InfraRed Astronomi$al Satellite) orbitdə 10 ay işlədi və bu 

müddətdə kriostatda həcmi 500 litr olan 70 kq-lıq maye helium tam 

buxarlandı. Berilliumdan olan 57 sm diametrli baş güzgü 8-10°K 

qədər, detektorlar isə 3°K qədər soyudulurdu. Teleskopun Kasseqren 

fokusunda spektrometr və dördkanallı enlizolaqlı (12, 25, 60 və 100 

mkm) süzgəclərlə  təmin olunmuş fotometr qoyulmuşdu. Alınan 

spektrlər 8-23 mkm oblastı  əhatə edirdi. Onu daşıyan peyk Yerdən 

900 km yüksəklikdə, təxminən polyar orbit üzrə 1°/sutka sürəti ilə 

presessiya edirdi.  

     Bu möhtəşəm peykin işi sayəsində 250000 - dən çox İQ şüalanma 

mənbəyi - əsasən soyuq ulduzlar aşkar olundu.  

FƏSİL 4. RENTGEN ASTRONOMİYASI 

 

4.1. Rentgen astronomiyasına giriş 

     

    Rentgen  şüalanması 1885-ci ildə alman alimi Vilhelm Konrad 

Rentgen tərəfindən naməlum  şüalanma kimi kəşf olunmuş, X-

şüalanma (X-Ray) və sonra rentgen şüalanması adlandırılmışdır. 

1962-ci ildə ilk dəfə Sco X-1 kosmik mənbənin rentgen şüalanması 

ölçülmüşdür. Bundan əvvəl yalnız Günəşin 1948-ci ildə rentgen 

şüalanması ölçülmüşdü. Bu 40 ildən artıq keçən dövr ərzində rentgen 

astronomiyası çox möhtəşəm nailiyyətlər qazanmışdır. 

 

58 

    Elektromaqnit  dalğalarının rentqen oblastına aid olan hissəsi 0.1-

300 KeV – lik diapazonu əhatə edir. Bu dalğa uzunluqlu kvantların, 

demək olar ki, hər biri müasir qəbuledicilərlə qeyd oluna bildiyindən, 

çox vaxt kiloelektronvoltlarla ölçülən kvant ener$isindən danışılır (1 

eV=1.602·10

-19

 c). Beləliklə, rentgen oblast 0.1 – 300 keV ener$i 

diapazonunu  əhatə edir; bunun 0.1-5 keV ener$i diapazonu yumşaq 

rentgen oblast, 5-50 KeV diapazonu – «klassik», 50-300 keV 

diapazonu isə sərt rentgen oblast adlanır. 300 KeV-dən daha yüksək 

ener$ili kvanları qamma-kvant adlandırırlar. Belə bölgüyə  səbəb 

əsasən müxtəlif prinsip və ölçmə üsullarının və cihazların olması ilə 

bağlıdır. Ümumiyyətlə, müxtəlif diapazonlar üçün fotonların yaranma 

mexanizmi də müxtəlifdir. Rentqen ener$isinin seli bir kvadrat 

santimetr səthə bir saniyədə vahid ener$i intervalında düşən ener$idir 

və sm

-2

san

-1

keV

-1

 ilə ölçülür. Məlumdur ki, optik diapazonda ener$i 

seli bir saniyədə  hər kvadrat santimetrə vahid tezlik intervalında 

düşən ener$idir və erq·sm

-2

san

-1

hs

-1

 vahidi ilə ölçülür. Onda rentqen 

oblastında  F

x

 seli optik diapazodakı sellə belə bir münasibətdə 

olacaqdır: 

 

v

h

AF

F

v

x

2

=

          (4.1.1) 

 

Burada  A  = 1.602·10

-9

 erq/keV- dir. Bu əmsalı rentgen spektrini 

hesablayarkən nəzərə almaq lazımdır. 

    Rentgen  astronomiyasının başlanğıcı 1970-ci ilin dekabrında 

Kenin kosmodromundan «Uxuru» peykinin buraxılması ilə başlanır 

(şəkil 4.1.1). Bundan əvvəl yalnız Günəşin və  Əqrəb bürcündə bir 

mənbənin rentgen şüalanması kəşf olunmuşdu.  

---

 

59

    «Uxuru»  peyki  çox  böyük  həcmdə  iş görmüşdür. Onun köməyilə 

ilk dəfə göyün rentgen oblastda xəritəsi tərtib olundu.  

   Bunun  ardınca rentgen müşahidələr bir-birinin ardınca buraxılmış  

"Kopernik", "Ariel-5", ANS, SAS-3, OSO-7, OSO-8, COS-B, 

HEAO-1, HEAO-2 ("Eynşteyn"), "Xakuese", "Qinqa", "ROSAT", 

ASCA və s. peyklərində davam etdirilmişdir. Sovetlər birliyində bu 

məqsədlə «Proqnoz», «Salyut», «Qranat» kimi peyklər buraxılmışdır.  

    Bu tədqiqatların aparılması nəticəsində bir çox məlum obyektlərin, 

o cümlədən, Günəş və ulduzların, ifratnəhəng qalıqlarının, qalaktika 

və kvazarların, habelə Qoşa rentgen ulduzların, barsterlərin, 

tranzientlərin, isti qalaktikalararası qazın şüalanması aşkar olundu və 

ölçüldü. 

Rentgen mənbələrinin adları tarixən iki şəkildə verilmişdir. Əvvəlcə 

mənbə yerləşdiyi bürcün adı ilə kəşf olunma sırası ilə verilirdi. Lakin 

məlum obyektlərin sayı artdıqca, bu cür işarələmə  çətinlik 

törətdiyindən, mənbə onu kəşf edən peykin adı ilə  və ekvatorial 

koordinatları verilməklə adlanır. Məsələn, 4U0115+63 işarəsi 4-cü 

«Uxuru» kataloqunda koordinatları  α=1

h

15

m

,  δ=+63º olan mənbəni 

göstərir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

60 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 4.1.1. «Uxuru» peykinin sxematik quruluşu. 

     

 

 

 

4.2. Rentgen şüalanması detektorları 

 

    Rentgen oblastda iki tip detektor (aşkarlayıcı) istifadə olunur. 

Bunlar mütənasib qazboşalma sayğacı  və ssintilyasiyalı sayğacdır. 

Mütənasib qazboşalma sayğacı qazlarda fotoeffekt hadisəsinə 

əsaslanır. O içərisi ağır təsirsiz qazlar olan Ar və Xe ilə və metan qazı 

ilə 1-3 atmosfer təzyiqinə  qədər doldurulmuş yastı müstəvi  şəkilli 

qutudan ibarətdir. Tərkibdə olan təxminən 10%-li metan boşalmanı 

dayandırmaq üçündür. Qutunun divarları katod, ortadan keçən məftil 

isə anod kimi istifadə olunur. Anod və katod arasında 20000 V 

gərginlik verilir. Rentqen kvantı  tərəfindən qoparılmış elektron 

elektrik impulsu yaradır, alınan cərəyan  şiddəti rentgen fotonunun 

ener$isi ilə mütənasiblir. Tarazlıq re$imində sayğacın gücləndirmə 

əmsalı 10

3

-10

4

  tərtibindədir. Sayğacın pəncərəsi qalınlığı 10-100 

mkm olan metal və ya üzvi plastik lövhədən hazırlanır. Tarazlıq 

sayğacının ayırdetməsi  E/∆E  1-20 keV diapazonda E-nin kvadrat 

kökü ilə mütənasibdir: 

---