Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc

 

53

    Kainatda olan soyuq maddə Yerdən və onun ətrafından müşahidə 

üçün çox əlverişsizdir. Buna səbəb Yer atmosferinin İQ oblastda çox 

güclü  şüalanması, teleskop güzgüsünün, borusunun və digər 

hissələrinin  şüalanmasıdır. Atmosferin istilik şüalanmasından yaxa 

qurtarmaq üçün İQ teleskoplar, əsasən, çox quru iqlimi olan 3000 m-

dən yüksək dağlıq  ərazilərdə qurulur.  Məhz bu hündürlükdə 

atmosferdə  İQ astronomiyanın  əsas «düşməni» olan su buxarının 

miqdarı minimaldır. Su buxarı  İQ və submm şüalanmanı çox güclü 

şəkildə udur. Bundan daha əlverişlisi,  İQ teleskopun təyyərənin 

gövdəsində 10-15 km yüksəkliyə qaldırılmasıdır. Bu məGsədlə, 

bəzən İQ teleskopu 25-35 km yüksəkliyə qaldıra bilən aerostatlardan 

da istifədə olunur. 

     İQ diapazonda müşahidələrin aparılması xüsusilə planetləri, 

onların peyklərini, asteroid və kometləri öyrənmək üçün çox böyük 

bir alət oldu. İQ oblastda planetlərin səthinin və atmosferinin məxsusi 

istilik  şüalanma ener$isini öyrənmək olar. Planetlərin  İQ  şüalanma 

spektrini tədqiq etməklə atmosferin istilik paylanmasını  və kimyəvi 

tərkibini öyrənmək olar. Bir sıra nəticələr arasında Saturn və 

Yupiterin məxsusi ener$i şüalandırmasının onun səthinə düşən Günəş 

ener$isi ilə müqayisə olunacaq səviyyədə olması, Uran və Yupiter 

üçün 2.2 mkm dalğa uzunluğu zolağında disklərin aşkar olunması, 

nəhəng planetlərin peyklərinin səthində buzşəkilli su və Plutonda 

buzşəkilli metan molekulları  aşkar olunması, nəhəng planet 

atmosferlərinin strukturunun öyrənilməsi, kometlərin  İQ spektrinin 

fluktuasiyası və bunun komet quyruğunun dinamikası ilə bağlı olması 

misal ola bilər. 

      Ulduzların  İQ  şüalanmasını öyrənərkən bir çox nəticələr aşkar 

olunmuşdur. Soyuq ulduzların yaxın  İQ oblastda spektrinin 

öyrənilməsi ulduzun atmosferinin kimyəvi tərkibi haqqında, xüsusilə 

 

54 

də  qırmızı  nəhənglərin izotop tərkibi haqqında geniş bilik əldə 

etməyə imkan vermişdir. Ulduzların  İQ diapazonda ener$i 

paylanmasının öyrənilməsi göstərdi ki, əksər ulduzların ener$i 

paylanmasında iki şualanma spektri özünü göstərir – qısadalğalı 

oblastda ulduzun fotosfer şüalanması  və uzundalğalı oblastda 

ulduzətrafı maddənin şüalandırdığı spektr. Hər iki komponentin bir-

birinə nisbəti çox geniş diapazonda dəyişə bilər: ilkin spektral sinfə 

məxsus olan cavan ulduzlarda əlavə  İQ  şüalanma ener$isi ulduzun 

tam şüalanmasının bir faizdən də az hissəsini təşkil edir, lakin qaz-toz 

örtüyü güclü olan ulduzlarda  fotosfer şüalanması praktiki olaraq 

tamamilə udula və ulduzətrafı örtük vasitəsi ilə  şüalandırıla bilər. 

cavan isti ulduzların, planetar dumanlıqların, HII oblastların yeni və 

simbiotik ulduzların, T Buğa tipli cavan ulduzların və akiv nüvəli 

qalaktikaların  ətrafında müşahidə olunan İQ ener$i şüalanması belə 

yaranır. Bu obyektlərin  ətrafında 3.1 mkm, 9.7 mkm və 20 mkm 

zolaqlarında H

2

O və NH

3

 molekulları ilə  zəngin silikat və karbon 

birləşmələr aşkar olunmuşdur. 

    İQ müşahidələr göstərmişdir ki, ulduzlar alışma zamanı  həm də 

silikat tərkibli çoxlu miqdarda toz əmələ  gətirir.  İQ müşahidələr 

Qalaktikanın ulduzlararası mühitlə örtülmüş optik diapazonda 

müşahidə olunmayan hissələrinin müşahidə olunmasına imkan verir. 

Dalğa uzunluğu artdıqca ulduzlararası mühitin yaratdığı udulma 

təxminən 1/λ qanunu ilə azalır.  Məsələn, Qalaktikanın optik 

diapazonda udulması  təxminən 30

m

  təşkil edir ki, bu da işığın 10

12

 

dəfə azalması deməkdir. Lakin 2.2 mkm dalğa uzunluğunda bu 

azalma cəmi bir neçə  dəfə olur. Bu da Qalaktika nüvəsinin 

strukturunu öyrənməyə imkan verir. Nəticədə  məlum olmuşdur ki, 

Qalaktikanın nüvəsində kütləsi ~10

7 

M  çatan çox sıx ulduz topası 

---

 

55

yerləşir. Eyni bir nüvə M31 qalaktikasında (Andromeda 

dumanlığında) optik diapazonda aşkar olunmuşdur. 

     Kosmoqonik  əhəmiyyət kəsb edən  ən mühüm İQ müşahidələrin 

nəticələrindən biri də odur ki, böyük diffuz qaz-toz komplekslərində 

kompakt parlaq İQ  şüalanma mənbələri aşkar olunmuşdur. Belə 

obyektlərin HII oblastlarından  əsas fərqli cəhəti odur ki, onlarda 

istilik şüalanması təbiətli radioşüalanma aşkar olunmamışdır. Bu cür 

obyektlər protoulduzlar adlandırılmışdır və  təkamül cəhətdən hesab 

edilir ki, onlar hələ formalaşmaqda olan və HR diaqramının 

yuxarısında yerləşən ulduzlardır. 

     Qalaktika  diskinin  ulduzlararası mühitinin özü də uzundalğalı 

oblastda güclü İQ şüalanma mənbəyidir. Bu mühitin şüalanması 15 K 

temperaturda maksimumu 100-500 mkm dalğa uzunluğuna düşən 

kəsilməz spektr verən fotonlar şüalandırır. 

    Qalaktikadan kənar İQ mənbələrin tədqiqi zamanı aşkar olundu ki, 

kvazarların və bir çox aktiv nüvəli qalaktikaların  şüalandırdığı 

ener$inin əksər hissəsi kəskin maksimumlar şəklində İQ diapazonda 

özünü göstərir. Məsələn, NGc 1068 Seyfert qalaktikası  şüalandırdığı 

tam ener$inin 98 %-ni 2-1000 mkm diapazonda şüalandırır. Belə 

qalaktikaların  əksəriyyətinin ener$i paylanmasının maksimumu λ 

≈ 

100 mkm dalğa uzunluğunda düşür. Belə  şüalanma qeyri-istilik 

təbiətə malik şüalanma mənbəyini  əhatə edən qaz-toz maddəsində 

yaranır. Bəzi mənbələrin (kvazar və lasertidlərin) spektrində toz 

şüalanmasına xarakterik olan spektral əlamətlər aşkar olunmur, ola 

bilsin ki, bu şüalanma qeyri istilik təbiətinə malikdir. Bununla belə, 

qeyri- istilik təbiətli elə  mənbələr var ki (submm-lik kvazarlar), 

onların  əksəriyyətinin  şüalanması submm-lik diapazona və 

uzundalğalı İQ diapazona düşür.  

 

56 

     Diametri 3-8 m çatan yerüstü İQ teleskopların qurulması üçün ən 

əlverişli yer hazırda Havay adalarındakı Mauna-Kea rəsədxanası  və 

Çilidə Atakama səhrasında qurulan La-Silla və Serro-Paranal 

rəsədxanalarıdır. Orada dünyada ən böyük və ən bahalı çox güzgülü 

ALMA teleskop interferometri qurulmuşdur ki, onun köməyilə yüzdə 

bir bucaq saniyəsi dəqiqliyi ilə ayırdetmə almaq olur. 

   Perspektivli  yerlərdən biri də atmosferdə çox az su buxarı olan 

Antarktidadır. Burada su buxarı tamamilə donur, müşahidə üçün 

buludsuz günlərin sayı çoxdur və polyar gecələrdə uzun müddət 

ardıcıl müşahidə aparmaq olar. Yaxşı olar ki, belə şəraitdə teleskoplar 

kosmik raketdəki kimi tam avtomatlaşmış re$imdə  işləsin. Belə 

rəsədxana ilə  əlaqə Yerin polyar süni peykləriylə  həyata keçirilə 

bilər. 

    İQ və submm diapazon detektorları əsasən son zamanlarda işlənib 

hazırlanmışdır. Bunlar maye helium vasitəsilə kriogen temperaturlara 

qədər soyudulan yarımkeçirici bolometrlərdir. 

İfratkeçirici 

bolometrləri adətən İQ oblasta şəffaf pəncərəsi olan helium kreostatı 

içərisinə yerləşdirirlər. Mümkünsə, həm də teleskopun güzgü və 

borusunu da soyudurlar, əlbəttə maye helium temperaturuna qədər 

(təqribən 4°K) deyil, 10-20°K temperaturuna qədər.  

    İQ teleskoplarda bütün problemlərin radikal həlli Yerin xüsusi 

peyklərində belə teleskopların orbitə  çıxarılması ilə başa çatdı. Bu 

zaman bütün güzgüləri (Kasseqren sistemində baş  və ikinci 

güzgüləri) və konstruksiyanın bütün elementlərini soyutmaq mümkün 

oldu, detektorun özü isə maye helium kriostatında yerləşdirildi. Belə 

kreostatda maye helium tədricən buxarlanır, lakin onun ehtiyatı 

orbitdə  işləməyə bir il bəs edir. Nəzərə alsaq ki, belə teleskop 

kosmosda arasıkəsilmədən işləyir, bu müddət də az deyil. Hələlik bir 

neçə belə teleskop kosmosa qaldırılmışdır. Bunlara, İRAS (İngiltərə, 

---