Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.6. UB oblastda ulduzların müşahidəsi
39
Şəkil 2.5.1. MgII spektral xəttində işləyən Balon Günəş spektroqrafının sxemi. 1-baş güzgü, 2- ikinci güzgü, 3- spektroqrafın yarığı, 4- müstəvi güzgülər, 5- çökük qəfəslər, 6- müstəvi qəfəs, 7- fokal müstəvi, 8- fokal müstəvi, 9- müqayisə spektrinin fokal müstəvisi, 10- pilləli zəiflədici. Şüalar iki müstəvi güzgüdən keçdikdən sonra birinci tərtibdə işləyən çökük qəfəs şüa dəstəsini ikinci müstəvi qəfəsə göndərir. İkinci qəfəs elə yönəlir ki, onun ştrixlərinin istiqaməti birinci qəfəsinkinə perpendikulyar olsun. Müstəvi qəfəs beşinci tərtibdə işlərkən onun ayırdetməsi R=300 000 olurdu. Üçüncü çökük qəfəs şüaları kameraya fokuslayırdı və onun ştrixlərinin istiqaməti ikinci qəfəsinkinə paralel yönəlirdi. Praktiki olaraq spektral ayırdetmə 25 mÅ təşkil edirdi.
40
Bu alətlə ilk dəfə 1963-1970-ci illərdə Günəşdə MgII xəttinin incə quruluşu qeyd olunmuş, bu xəttin intensivliyinin Günəş diski boyunca mərkəzdən kənara dəyişməsi öyrənilmişdir. Raket günəş teleskoplarından «Aerobi» raketində ABŞ-da Dəniz tədqiqatları laboratoriyasında hazırlanmış 2000-4000 Å oblastında işləyən spektroqraf hazırlanmışdır. Spektroqrafda həm eninə, həm də uzununa ikiqat ayırma prizma və eşelle qəfəs vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Eşellenin ayırdetməsi 0.03 Å təşkil etmişdir. Uzaq UB oblastda prizmadan istifadə etmək mümkün olmadığı üçün belə spektroqraflarda adətən difraksiya qəfəsindən istifadə olunur. Məsələn, 1200-2000 Å oblastında Günəş diskinin şüalanma spektrini tədqiq etmək üçün İngiltərədə Kalhem laboratoriyasında ikiqat əksolunma ilə eşelle və difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə işləyən spektroqraf hazırlanmışdı. Eşelledə dispersiya 0.6 Å/mm, difraksiya qəfəsində isə 16 Å/mm təşkil edirdi. «Skayleb» Avtomatik Orbital Stansiyanın heyətində UB oblastda işləyən bir neçə cihaz hazırlanmışdır. Bunlardan ABŞ Dəniz tədqiqatları laboratoriyasında hazırlanmış 970-3970 Å oblastında işləyən və Günəş səthində aktiv oblastları və xromosferi tədqiq etməyə imkan verən spektroqraf misal ola bilər. Uzaq UB oblastda Günəşin müşahidəsi üçün ≤1000 Å elə cihazlar işlədilir ki, burada şüalar səthə normal istiqamətdə düşsün. Səthin kiçik əksetdirmə qabiliyyəti Günəş şüalanmasının çox güclü olması hesabına kompensasiya olunurdu. «Skayleb» vasitəsi ilə Günəş səthinin şüalanma xətlərində fotoqrafiyasını almaq üçün 170-630 Å oblastında işləyən yarıqsız spektroqrafdan istifadə olunmuşdur. Onun yeganə optik elementi səthinə qızıl təbəqə çəkilmiş çökük qəfəsdir. Fokal müstəvidə Günəşin şüalanma xətlərində bir-birini örtən müxtəlif təsvirləri alınır.
41 Təsvirin ölçüsü 1 Å/mm dispersiyada 18.5 mm təşkil edirdi. Alınmış spektroqramlar müxtəlif şüalanma xətlərində diskin parlaqlığı haqqında böyük informasiya verirdi. Bundan əlavə, «Skayleb» peykində Harvard kollecinin rəsədxanası tərəfindən hazırlanmış 300-1350 Å diapazonda işləyən spektroheliometr OIV, CIII, OVI, HI, CII, MgX xətlərində müşahidələr aparmışdır. Bu cihazda baş güzgünün döndərilməsi ilə seçilən oblastın istənilən hissəsi çəkilə bilərdi. Seçilmiş xətlərdə müşahidələr Günəşdə tac dəliklərini, ləkələri, yüksək temperaturlu aktiv oblastları tədqiq etməyə imkan vermişdir.
Atmosferdənkənar UB oblast teleskoplarında əsasən 50-80 sm diametrli optikadan istifadə olunduğu üçün güzgülərin diqqətlə hazırlanmasına baxmayaraq UB oblastda teleskopların difraksiya ayırdetməsi təxminən 10 dəfə aşağıdır. Ulduzların fotometriyasından istifadə olunan 100 Å ayırdetməyə malik spektrometr və fokal müstəviyə yerləşdirilmiş FEG «Kosmos- 215» peykində qurulmuşdu. İnterferensiya süzgəclərinin köməyi ilə 2275 Å və 2740 Å oblastlarında 0.2 º/san sürətlə onlarla ulduzun UB fotometriyası aparılmışdır. OAO-2A xüsusi peyk-rəsədxanası vasitəsilə λ ≥1000 Å oblastda yüksəkhəssaslıqlı fotometrlərin köməyi ilə kütləvi şəkildə ulduzların fotometriyası aparılmışdır. Teleskopların fokusunda vidikon kameralar quraşdırılmış, qəbuledicinin həssaslığından asılı olaraq 1100-2100, 1300-2100, 1000-3200 və 2100-3200 Å oblastlarda
42 üçoxlu 30 " dəqiqliklə yönəltmə qurğusunun köməyilə ölçmələr aparılmışdır. Bu teleskopda ulduzların kütləvi fotometriyası ilə yanaşı ayrı-ayrı ulduzların və digər diffuz obyektlərin fotometrik ölçmələrini aparmaq üçün 900-4200 Å oblastında işləyən fotometrdən də istifadə olunmuşur. Avropa ölkələrinin birgə hazırladığı TD-1A peyki Belçika və İngiltərədə güzəldilmişdi. TD-1A peykində UB yerləşdirilmiş spektrometrin köməyi ilə 30000 –dən çox ulduzun fotometrik ölçmələri aparılmışdır. Bu cihazda optika ilə toplanmış işıq dəstəsi əvvəlcə difraksiya qəfəsinə, sonra isə üç FEG üzərinə düşürdü. Ölçmələr də uyğun olaraq 1550, 1950 və 2550 Å oblastlarında aparılırdı. Hollandiyada hazırlanan Yerin süni peyki ANS çoxlu sayda ulduzların fotometriyasını yüksək dəqiqliklə aparmaq məqsədilə yaradılmışdı. Bu alət Riçi-Kretyen sistemli teleskopdan və 2.5x2.5 '
olunmuşdur. Bu sistem göyün fonunu azaltmağa və zəif obyektləri yüksək dəqiqliklə ölçməyə imkan verirdi. UB oblastda ulduzların spektroskopiyası ilə məşğul olmuş teleskoplardan 1971-ci ildə hazırlanmış «Orion-2» misal ola bilər. Mahiyyətcə o Maksutov sisteminin kasseqren variantı olub 4º bucaq altında meyl etdirən obyektiv prizmadan ibarətdir. Sistemin optik sxemi 2.6.1-ci şəkildə verilmişdir.
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|