Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc

 

25

almağa imkan verər. Kosmik radioteleskopun yaradılması çox çətin 

bir texniki məsələdir. Diametri 10-20 m olan çətir kimi yığıla bilən 

antennanı raketdə elə yerləşdirmək lazımdır ki, o lazımi vəziyyətdə 

açılaraq istənilən forma alsın.  Onu daşıyan peyk 100 Mhs və ya daha 

böyük zolaqda yüksək sürətli rabitə sistemi ilə  təmin olunmalıdır. 

Adətən, belə peykdə (rubidium, sezium və ya hidrogendən ibarət) 

tezliyi ∆f / f  10

-12 

- dən az olmayan atom standartı yerləşdirilir. Belə 

saat-generatorun 100 il ərzində kənaraçıxması 0.003 saniyə olar.  

    Qeyd olunan 10

-6

 bucaq saniyəsi ayırdetməsini almaq üçün Yerdən 

100 000 km məsafədə peykin orbitdə koordinatlarını yüz metr 

dəqiqliklə bilmək lazımdır. Bundan başqa, peykin gövdəsində 

ifratyüksək həssaslıqlı radioqəbuledicilər, sm və dm diapazonlarda 

işləyən gücləndiricilrin birinci bölməsinin krioqen temperaturuna 

qədər soyudulmasını nəzərdə tutan cihazlar yerləşir.  

    Bunlara  baxmayaraq  ilk  kosmik  radiointerferometr  «XALKO»  

Yaponiyada 1998-ci ildə  həyata keçirilmişdir. Onun nazik 

məftillərdən ibarət torşəkilli 8 metrlik çətir-antennası normal 

açılmışdır və peyk artıq bir neçə ildir ki, yerdəki antennalarla 

interferometrik re$imdə 

işləyir. Rusiyada beynəlxalq 

«RADİOASTRON» layihəsi üçün 10 m - lik antennaya malik və 1.35 

- 91 sm diapazonunda işləyən interferometr hazırlanır. Bu layihədə 

ABŞ, Kanada, Hollandiya, İsveçrə, Finlandiya, Avstraliya və digər 

ölkələr iştirak edir. Bu nəhəng layihədə AFR, Rusiya, Ukrayna, ABŞ 

və Avstraliyanın yerüstü teleskopları iştirak edir. 

 

 

 

 

 

 

26 

FƏSİL 2  ULTRABƏNÖVŞƏYİ VƏ OPTİK 

DİAPAZON 

 

2.1. Optik diapazonda tətbiq olunan cihazlar 

 

     Görünən oblastda (λ = 3000 – 7000 Å) indiyədək 

atmosferdənkənar astronomik müşahidələr bir o qədər də çox 

aparılmamışdır. Buna səbəb yerüstü cihazların imkanlarının 

müqayisəolunmaz dərəcədə yüksək olmasıdır. Bundan başqa, kosmik 

texnikanın çox baha olmasını  nəzərə alaraq yalnız o 

atmosferdənkənar optik müşahidələri aparmaq zərurəti yaranır ki, onu 

Yer atmosferinin təsirini aradan qaldırmadan almaq mümükün deyil. 

Belə problemlərə aşağıdakıları misal göstərmək olar:  

1.

 

Günəş diskinin aktiv oblastlarının və qranulyasiyanın 0.5

″-

dən böyük ayırdetmə ilə alınması, spektral ayırdetmənin 

R

≥100000 çatdırılması; 

2.

 

Günəş tacının tutulmasız uzun müddət müşahidəsini aparmaq; 

3.

 

Planet və onların peyklərinin yaxın məsafədən böyük bucaq 

ayırdetməsi ilə alınması; 

4.

 

Ulduz və qalaktikaların kütləvi fotometriyası; 

5.

 

Şüalanmanın polyarlaşma xarakterini tədqiq etmək; 

6.

 

Böyük bazaya malik interferometrik müşahidələr aparmaq. 

Optik diapazonda Günəşi müşahidə etmək üçün aşağıdakı cihazlar 

hazırlanmışdır. 

a) «Stratoskop-1» balon teleskopu Günəşin 0

″.3-0.4″ ayırdetmə ilə 

fotoqrafik  şəklini çəkən ilk  alətdir, 1957-ci ildə ABŞ-da 

düzəldilmişdir. Onun obyektivi 30.5 sm, fokus məsafəsi 67 m, görmə 

---

 

27

bucağı  1

′.8- çatırdı. Teleskopun optik sistemi 2.1.1-ci şəkildə 

verilmişdir. Teleskopun güzgüsünün birinci fokusunda Günəşin 

xəyalı 23 mm diametrə çatırdı. Bu xəyal 45

º bucaq altında duran 

müstəvi güzgü ilə böyüdücü sistemə verilirdi. Xəyal kinolentə qeyd 

olunurdu. Qapayıcı qarşısındakı süzgəc spektral zolağı 

λ=5450 Å 

dalğa uzunluğu ətrafında 800 Å qədər daraldırdı.  

 

Şək.2.1.1. «Stratoskop-1» teleskopunun optik sxemi: 1-prizma, 2-

qapayıcı, 3-müstəvi güzgü, 4- linza sistemi, 5 və 6- vidikon və 

videokamera, 7- lent kaseti, 8-işıq bölüşdürücüsü, 9-süzgəc, 10-

böyüdücü linza, 11-güzgü, 12-baş güzgü, 13-güzgünün tutqacı.  

 

 

 

28 

Bundan sonra Almaniyada buna analo$i «Spektrostratoskop» cihazı 

hazırlandı. Bu cihazda spektroqrafın giriş yarığı böyüdücü sistemin 

fokusunda yerləşdirildi. Yarıqdan keçən işıq 600 ştr/mm-lik 

difraksiya qəfəsinə düşür. Spektr 0.1 Å/mm dispersiya ilə (7 Å-lik 

zolaqda olmaqla) və R=400000 ayırdetmə ilə alınmışdır.  

b) Bundan sonra 1966-cı ildə Sovet İttifaqında stratosfer astronomik 

stansiyası, kosmosda istiqamətə 

və stabilləşməyə görə 

uyğunlaşdırılmış «Skayleb»  və bir çox digər teleskoplar istifadə 

olunmuşdur.  

 

2.2. Ultrabənövşəyi oblastda müşahidələr 

 

   Ultrabənövşəyi oblastda 100-3000 Å diapazonda müşahidələr 

1940-cı illərdən başlamışdır. Müşahidə metoduna və alınan nəticələrə 

görə bu diapazon da müxtəlif zolaqlara bölünür.  a) Dalğa uzunluğu 

2000-3000 Å olan «yaxın» ultrabənövşəyi oblast üçün kiçik 

dəyişmələr tətbiq etməklə optik diapazonda işlənən cihazlardan 

istifadə etmək olar. Bu diapazonda olan fotonlar atmosferin 30-40 km 

yüksəkliyində udulur. Ona görə balonlar vasitəsi ilə 2300-2700 Å 

diapazonunda olan ozon zolağından başqa qalan oblast müşahidə 

oluna bilər. Bundan başqa çoxlu sayda zondlayıcı peyklər vasitəsiylə 

bu zolaqda müşahidələr aparılmışdır. 

b) «Uzaq» və ya «vakuum» diapazonu 1000-2000 Å-lik zolağı əhatə 

edir.  Dalğa uzunluğu 2000 Å-dən kiçik olan diapazon üçün optik 

şüşələrin  şəffaflığının aşağı düşməsi yalnız  əksetdirici optikadan 

istifadə etməyi zəruri edir. Bunun üçün xüsusi materiallardan, 

---