Microsoft Word N. Z. Ismay?lov Atmosferdenkenar astronomiya derslik doc
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.4 Müasir kosmik radioteleskoplar
21 V-şəkilli antennaya iki yüksək stabilliyə malik radiometr birləşirdi. Bu cihaz 0.45-9.2 MHs intervalını 9 kanalda 200 kHs enində zolaqla ölçmə aparılmışdır. Hər 10 dəqiqədən bir antennalar dərəcələyici mənbəyə qoşulurdu. 1973-cü ildə ayətrafı orbitə RAE-1-in analoqu olan yeni kosmik aparat RAE-2 çıxarılmışdır. Yerdən olan məsafənin böyüklüyü radiomüşahidəni 20kHs tezliyə qədər müşahidə etməyə imkan vermişdir. Ayda radioküylər yoxdur, bundan başqa, orbitdə Yerin görünməyən hissələrində fon şüalanması da müşahidə olunmurdu. Ayətrafı orbitdən aparılmış müşahidələr radioşüalanmanın ikiölçülü xəritəsini ay tutulması üsulu ilə tərtib etməyə imkan vermişdir. Ayın kənarı kifayət qədər iti olduğundan bucaq ayırdetməsi peykin orbitdə vəziyyətindən asılı olmuşdur və əsasən 15 ′ təşkil etmişdir. RAE-2 peykinin presessiyası cəmi 0.14 º/gün təşkil edirdi, ona görə bir il ərzində düz doğuş istiqamətində 50º bir zolaq müşahidə oluna bilirdi. Bu peyklə çoxsaylı Ay tərəfindən Yer tutulması, Yupiter və Günəş tutulmaları müşahidə olunmuşdur.
Astronomik məqsədlər üçün ilk dəfə yüksəktezlikli diapazonda iti istiqamətli parabolik APS antennaları istifadə olunmuşdur. Belə antennalarla bir çox maraqlı müşahidələr aparılmışdır. Bunlardan Günəş tacının xassələrinin tədqiqi, planet atmosferlərinin radioşüalanma ilə qarşılıqlı təsiri, ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin effektlərinin yoxlanması misal ola bilər. Məsələn, «Venera-9 və 10» APS ilə Veneranın orbitindən parabolik antenna vasitəsi ilə 8 və 32 sm koherent monoxromatik siqnal bu planetin atmosferinə yönəldilmişdir. Doğub-batma anlarında göndərilən siqnalların yerdə müşahidəsi gecikməyə görə planet atmosferinin fiziki parametrlərini təyin etməyə və orada dalğanan yayılma şəraitini müəyyən etməyə imkan vermişdir. Bu cür 20 radioseans nəticəsində atmosferin sıxlıq
22 və temperaturu, ionosferin elektron konsentrasiyası təyin olunmuşdur. Anolo$i müşahidələr «Mariner» kosmik aparatı vasitəsi ilə də aparılmışdır. Bundan başqa «Voyacer-1 və 2» stansiyası Yupiter və Saturnun yaxınlığından keçəndə iti istiqamətli antennalar vasitəsi ilə 3.5 və 13 sm analo$i təcrübələr aparılmışdır. Həmin aparatlarla Günəş Yerlə kosmik aparat arasında olarkən Günəş tacına göndərilmiş radiosiqnallar vasitəsi ilə siqnalın Günəş yanından keçərkən gecikməsi əsasında relyativistik effektlər və qravitasiya sahəsinin təsiri öyrənilmişdir. Kainatın ilkin genişlənməsi mərhələsində materiyanın xassələri haqqında bir sıra hipotez və nəzəriyyələri yoxlamaq üçün, habelə bizim və digər qalaktikalarda yerləşən mənbələrin mm diapazonda radioşüalanmasını öyrənmək üçün qəbuledicinin həssaslığı 0.1 mK olmalıdır. Balonlarda qoyulmuş radiometrlərdə detektorların həmin diapazonda həssaslığı bundan bir tərtib az idi. Tələb olunan həssaslıq diapazonuna çıxmaq üçün 1983-cü ildə kosmosa «Proqnoz-9» YSP buraxıldı. Peykdə 8 mm diapazonda iki yüksəkhəssaslıqlı radiometr qoyulmuşdu. Onlardan biri göy sferində Günəş istiqamətinin əksinə yönəldilmişdi. Digər parabolik antenna stansiyanın yan tərəfinə bərkidilmişdi. Peyk 2 dəqiqə periodla fırlandıqca Günəş istiqamətinə perpendikulyar böyük bir dairə müşahidə oluna bilirdi. Bucaq ayırdetməsi radioxəritə tərtibində 5º təşkil edirdi. Yerdən gələn istilik şüalanmasının təsirindəq azad olmaq üçün peyk apogey məsafəsi 700000 km olan bir məsafəyə çıxarılmışdı. Daha yüksək həssaslıqlı teleskoplar əldə etmək üçün kosmosa daha böyük ölçülü teleskopların çıxarılması lazımdır. Bu cür teleskopları orbitə çıxarmaq çətin olduğundan açıla bilən antenna sistemləri quraşdırılmağa başlandı. Bu məqsədlə ilk dəfə 10 m diametrli KRT - 10 teleskopu düzəldildi və «Salyut-6» peykində «Proqress-7» daşıyıcısı vasitəsi ilə kosmosa çıxarıldı. Müasir açılan antennalar açıq vəziyyətdə hər 1 m 2 sahəyə 1 kq kütlə yerləşdirir və yığılma əmsalı 10:1 təkil edir. KPR-10 üçün bu əmsal 20:1 təşkil etmişdi ki, bu da maksimal sayılır. Yığılmış 23 vəziyyətdə antenna ölçüləri 0.5 m olan altıbucaqlı prizma şəklində olurdu. Açılan antennalar üçün əsas texniki problem səthin açıldıqdan sonra lazımi dəqiqliyə malik olmasıdır. Diametri D olan antennanın gücləndirmə əmsalı səthin ideal səthdən fərqləməsi ilə əlaqədardır:
⎥⎦
⎢⎣ ⎡− = 2 2 2 ) 4 ( exp ) ( λ πσ λ π η
G (1.4.1)
η - antennanın sahəsinin istifadə əmsalı, σ
səthdən orta kvadratik kənaraçıxmasıdır. Verilmiş σ üçün G kəmiyyəti λ
η -əmsalı 0.5 isə G max
=0.01 (D/ σ ) 2 . KRT-10 üçün işçi dalğa uzunluğu 12 və 72 sm təşkil edirdi, ona görə kənaraçıxma 1 sm-dən çox deyildi. Ona görə açılma bucağı 12 sm-də 1º, 72 sm-də isə 5º təşkil etmişdi. KRT- 10 -da həssaslıq 0.2-0.3 K olmuşdur. KRT-10 və Krımdakı 70 m-lik yerüstü radioteleskopun birgə işləməsi nəticəsində ilk dəfə Yerin diametrindən böyük bazaya malik yer-kosmik interferometr yaradılmışdı. Hazırki dövrdə kosmosda diametri onlarla metr olan açılan radioteleskop işləyə bilir. Gələcəkdə belə antennaları modul şəklində orbitə çıxarıb kombinasiya etməklə diametri 1-10 km-ə çatan teleskoplar qurmaq mümkün olacaqdır. Belə modulların hər birinin diametri 200 m-ə çatır və onlar arasında məsafə 1-10 a.v. təşkil edir. Güzgülərin səthinin nəzarəti və orientasiyası xüsusi peyklərlə idarə olunacaqdır (Şəkil 1.4.1). Belə teleskopun həssaslığı 10 -35
-10 -37
Vt /(m
2 ·Hs) olacaqdır. Lakin belə yüksək həssaslıqda aşkar olunmuş mənbələrin təsviri üst-üstə düşür, ona görə də müşahidələri interferometrik re$imdə iki-üç belə antenna ilə aparmaq zəruridir. 10 a.v. bazası olan belə sistemlərdə
24
Şəkil 1.4.1. Çox böyük diamtrli kosmik radioteleskopun sxemi.
ayırdetmə 10 -7 -10 -10 bucaq saniyəsi təşkil edir. Bir-birindən 1-10 a.v. məsafədə işləyən belə antennalarda müşahidə olunan oblastın holoqrafik təsvirini almaq mümkün olacaqdır. Bu zaman maksimal ölçülən məsafə Frenel zonasının radiusu ilə müəyyən olunacaqdır:
λ π 2 2 D R f = (1.4.2) Burada D güzgülər arasındakı məsafədir. λ = 10 sm və D=10 a.v. olarsa, bütün görünən kainatın holoqrafiyasını almaq olar (R
28
sm). Böyük radioantennaların kosmosa çıxarılması radioastronomiyanın ən perspektivli məsələlərindən biridir. Belə bir eksperimentdə əsas məqsəd antennalar arasında Yer kürəsinin diametrindən böyük bazis əldə etməkdir. Bu da qısadalğalı radiooblastda çox böyük - 10 -6 bucaq saniyəsi qədər ayırdetmə Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|