Microsoft Word qurbanov veis docx
Yüklə 1,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.5.Böyük Qafqazın şimal- şərq v ə c ənub-q ərb yamaclarında torpaq əm əl əg ətir ən amill
- Relyef torpaq əm əl əg ətir ən amil kimi.
- Ana süxur torpaq əm əl əg ətir ən amil kimi
- Orqanizml ər v ə torpaq əml əg əlm ə. Torpaq orqanizml əri.
- Bakteriyalar
24
boyu şiddətlənən sellər çay yataqlarını və hövzələrini dəyişərək dövrü tədbirlərin görülməsini tələb edir. Buna görə sel əmələ gətirən proseslərin qarşısını alan aktiv tədbirlər yenidən işlənilməli və təklif olunmalıdır. Tədbirlərin əsasını meşə- meliorasiya işləri təşkil etməli, 15°-dən aıtıq olan yamaclarda yalnız çoxillik bitkilərin əkilməsinə icazə verilməli və yamaclar terraslaşdırılmalıdır. Meşənin salınması mürəkkəb olub, uzun müddət tələb etdiyi üçün kompleks tədbirlər həyata keçirilməlidir. Su anbarlarının tikilməsi bir tərəfdən rayonun kənd təsərrüfatını və ə halisini su ilə təmin edən və sel təhlükəsi altın qalan yaşayış məntəqələrini ziyandan xilas edər. Digər tərəfdən isə, suyun enerjisindən istifadə edərək yerli ə həmiyyətli elektrik stansiyaların tikilməsi, rayonu işıq və istiliklə təmin edər. Demək lazımdır ki, yuxarıda adları çəkilən SES-lər Mingəçevir su anbarı tikilməsindən qabaq mövcud idi və hətta daha yüksək enerji almaq üçün onlar rekonstruksiya olunmalı idilər. Bəzi çaylarda iki SES tikilmişdi. Hazırda da bu təcrübəyə qayıtmaq lazımdır.
1.5.Böyük Qafqazın şimal-şərq və cənub-qərb yamaclarında torpaqəmələgətirən amillər, torpaq ehtiyatları və torpaqların iqtisadi - ekoloji qiymətləndirilməsi. 1875-1876-cı illərdə Həsən bəy Zərdabi ilk dəfə olaraq öz ə sərlərində əsas 4 faktorun torpaqəmələgəlmə prosesində rolunu göstərmişdir: ana süxur; bitki və canlı orqanizmlər; iqlim və insanın təsərrüfat fəaliyyəti. Ondan 8 il sonra V.V.Dokçayev 5 amili (torpaqəmələgətirən süxurlar, bitki və heyvan orqanizmləri, iqlim, relyef və ərazinin geoloji yaşı) torpağın əmələgəlməsində rolu daha geniş izah etmişdir. Sonralar V.R.Vilyams torpaqəmələgətirən amillərə insan fəaliyyətini də daxil etmişdir. ndiki torpaqşünas tədqiqatçılar torpaqəmələgəlmə prosesində qrunt sularının da böyük rol oynadığını göstəririlər. qlim torpaqəmələgətirən amil kimi. Atmosfer yağıntılarının miqdarı torpaqda nəmlik, yəni bitki və mikroorqanizmlərin həyatı üçün şərait yaradır. Yağıntıların bir hissəsi buxarlanır, bir hissəsi yamac boyu axır, bir hissəsini isə torpaq özündə saxlayır. Torpağın rütubəti onun səthi ilə axan və buxarlanan su torpaqəmələgəlmə prosesində iştirak edir. Torpaqdakı su mineral maddələri həll edərək torpaq profili boyu paylayır: səth su axınları, mineral və üzvi hissəcikləri yamacboyu paylayaraq ya hissəcikləri aparır, yaxud da toplayır, buxarlanan su isə ə traf havanı rütubətləndirərək torpağı sərinlədir. Qrunt suları duzlu olduqda torpağı ş oranlaşdıra bilər. O səthə yaxın yerləşdikdə bataqlaşmaya səbəb olur. Havanın və torpağın temperatur şəraiti torpaqdakı kimyəvi və biokimyəvi reaksiyanını sürətinə təsir göstərir. Temperatur 20-35 0 olduqda mikroorqanizm və bitkiləri fəaliyyəti artır. Torpağın temperaturu 40 0 -dən yüksək olduqda isə mikroorqanizmləri fəaliyyəti zəifləyir və ya dayanır. Temperatur 0-a endikdə orqanizmlər fəaliyyətdə olmurlar. Relyef torpaqəmələgətirən amil kimi. Yer səthində istiliyin və rütubətin paylanması relyefdən çox asılıdır. Relyef küləyin istiqamətinə və gücünə, günəşin torpaq səthini işıqlandırmasına və bitki örtüyünün formalaşmasına təsir göstərir. Torpaqəmələgəlmə prosesinə nəinki makrorelyef, hətta mikro və nano relyef də öz 25
təsirini göstərir. Səthin çökəklik və hündürlük hissəsində torpaq ətrafındakı torpaqdan müəyyən dərəcədə fərqlənir. Nano relyef torpaqda olan heyvanlar aləminin təsiri ilə də yaranır. Torpaqəmələgəlmə prosesində relyefin forması, cəhəti xüsusi rol oynayır, torpağın temperaturu və nəmliyi yamacın dikliyi və istiqamətindən asılıdır. Cənub yamaclar isti, quru, şimal yamaclar isə soyuq və rütubətli olur. Şimal yamaclar çox vaxt az meylli olur: orada qar daha uzun müddət qalır ki, bu da torpaqəmələgəlməyə öz təsirini göstərir. Ana süxur torpaqəmələgətirən amil kimi. Səthə çıxan dağ süxurların torpağın əmələ gəlməsində əsas mineral materialı hesab olunur. Süxurun tərkibində kalsium-karbonatın mövcudluğu torpaqda zəif qələvi reaksiyanın olmasına şərait yaradır. Karbonatsız gillicəli və qumlu torpaqda isə turş reaksiya yarana bilər. Ana süxurun fiziki xassələri, yəni onun bərk və ya yumşaq olması, məsaməliyi, suyu və havanı keçirmə qabiliyyəti torpaqəmələgəlmə prosesində böyük rol oynayır. Torpaqəmələgəlmə prosesində qrunt sularının da rolu az deyil. Bu prosesə suyun minerallıq dərəcəsi, kimyəvi tərkibi, dərinliyi böyük təsir göstərir. Qrunt suyu yer səthindən çox dərində yerləşmirsə torpağı kimyəvi maddələrlə zənginləşdirir. Onun su və hava rejimini dəyişdirir. Qrunt suları səthə yaxın yerləşərsə torpağı hədsiz rütubətləndirir, onun şorlaşmasına və bataqlaşmasına səbəb olur. Ə
yaranması üçün müəyyən vaxt lazımdır. Burada torpağın mütləq və nisbi yaşı nəzərə alınmalıdır. Tundra torpaqlarının şərti olaraq ən cavan, podzol torpaqları orta yaşlı, qara torpaq və şabalıdı torpaqar isə yetişmiş yaşlı torpaqlar sayılır. Ən cavan torpaqlar çayların gətirmə konuslarında, müasir allüvial çöküntülər üzərində torpaq hesab edilir. Torpağın mütləq yaşını başlanğıcı, qurunun buzlaqdan, dəniz, göl, okean altından azaldılması vaxtı hesab olunur. Torpağın nisbi yaşı dedikdə isə onun vaxta görə formalaşması surəti nəzərdə tutulur. H.Bennetə görə ana süxurdan 2-3 sm torpağın yaranması üçün 200-1000 il vaxt lazımdır.
münbitliyinin yaranmasında canlı orqanizmlər və torpağın üzvi maddələri əsas amil sayılır. Torpaqda və onun səthində bakteriyalar, göbələklər, aktinomisetlər, yosunlar, şibyələr, ali bitkilər, ibtidailər, soxulcanlar, həşəratlar və məməlilər yaşayır. Əgər edofonu torpaqəmələgəlmə prosesində əhəmiyyətinə görə cərgələrə ölüşdürsək onda birinci cərgədə bakteriyalar, ikincidə aktenosimetlər, üçüncüdə isə göbələklər durur. btidailərə amöblərə və yosunlara torpaqda az rast gəlinir.
Bakteriyasız torpaq yoxdur. Onun çox miqdarı torpağın üst, əsasən şum qatında yerləşir. Oksigenə tələbinə görə bakteriyalar aerob, anaerob və fakültativ bakteriyalara bölünür. Aerob bakteriyalar yalnız havanın oksigeni şəraitində, anaerob bakteriyalar havasız şəraitdə, fakultativ bakteriyalar isə həm havalı, həm də havasız şəraitdə fəaliyyət göstərirlər. Hərəkətli və hərəkətsiz bakteriyalar mövcuddur. Qidalanmasına görə bakteriyalar avtotrof və heterotrof bakteriyalara bölünürlər. Enerjidən istifadəsinə görə bakteriyalar fotoavtotrof, hemoavtotrof və heterotrof bakteriyalara bölünür.
Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|