Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc
Yüklə 36,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
49 desək, şüalanmanın müəyyən limit (astana) qiymətindən böyük qiymətlərdə zərərvermə ehtimalı kəskin artır və bəzi hallarda hətta 100% ‐ ə çatır. Müəyyən edilmişdir ki, orqanizmin zədələnmə dərəcəsi şüalanma dozasının gücündən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olur və doza artdıqca, qeyri‐xətti qanunla artır. Müxtəlif orqan və toxumaların funksiyalarının itməsi ilə nəticələnən radiasiya effektləri somatik (yunan sözü “soma ‐ cisim” sözündəndir) effektlər adlanır. Bu effektlərə, həm də determinə effektləri deyilir. Ola bilər ki, şüalanma nəticəsində hüceyrə məhv olmasın, yalnız hansısa dəyişikliyə məruz qalsın, onda müəyyən ləngimədən sonra (həmin müddət letal period adlanır) çoxlu sayda zədələnmiş hüceyrələr, yəni bədxassəli törəmələr – xərçəng əmələ gələ bilir. Böyük ehtimalla bu prosesin limit (astana) qiyməti yoxdur və determinə effektlərinin limit (astana) qiymətlərindən xeyli kiçik doza intervalında bədxassəli törəmələrin yaranma ehtimalı dozaya təxminən mütənasib olur. Bu formada təsvir olunan limitsiz (astanasız) effektlər stoxastik effektlər adlanır ki, bu da onların statistik xarakterli olmasını göstərir . Funksiyası genetik informasiyanı sonrakı nəsillərə ötürmək olan hüceyrənin zədələnməsi halında radiasiya effektləri müxtəlif ağırlıq dərəcələri ilə şüalanmış şəxsin övladlarında da özünü biruzə verir. Bu formada stoxastik effektlər genetik effektlər adlanır. Genetik effektlər bir neçə (ən azı iki) nəsildə statistik dəyişmələrin təhlili əsasında müşahidə oluna bilir. Qeyd olunan formada radiasiya effektlərinin yaranma ehtimalı və doza arasında asılılıq “doza ‐ effekt asılılığı” adlanır. Stoxostik effektlər üçün bu asılılıq məhdud doza intervalında xətti asılılıq kimi aproksimasiya oluna bilər. Bu halda orta doza sonrakı stoxostik effektlərin ehtimalına uyğun göstərici hesab oluna bilər. Somatik (determinə) effektlər üçün doza ‐ effekt asılılığı qeyri ‐ xətti olur (Иванов В.И., 1978). Stoxastik effektlərin yaranma ehtimalı udulma dozasından başqa, həm də şüalanmanın növündən və enerjisindən asılı olur. Buna görə də şüalanmanın təsirini kifayət qədər dolğun (düzgün) xaratkerizə etmək üçün bir sıra əlavə anlayışlara ehtiyac vardır. Bunların bəziləri ilə tanış olaq. Xətti enerji ötürülməsi (XEÖ). İonlaşdırıcı şüalanmanın bioloji təsiri yalnız udulan enerjinin miqdarından deyil, həm də əhəmiyyətli dərəcədə udulan enerjinin fəza paylanmasının xarakterindən asılı olur. Belə ki, korpuskulyar şüalanma maddədən keçərkən elə trayektoriya üzrə hərəkət edir ki, onun xarakterini zərrəciyin kütlə və enerjisi müəyyən edir. Adətən yüksək enerjili zərrəciklərin trayektoriyasının başlanğıc hissəsi düzxətli olur. Sonradan enerji itkisi nəticəsində o, ziqzaq şəkilli əyri ilə əvəz olunur. Aydındır ki, qaçış yolunun vahid uzunluğuna düşən enerji itkisinin miqdarı, yəni xətti enerji ötürülməsi zərrəciyin kinetik enerjisinə tərs mütənasib olmalıdır. Deməli, ionlaşdırıcı şüalanma zərrəciyinin enerjisinin daha çox hissəsi ətraf atomlara hərəkət trayektoriyasının son hissəsində (şüalanma enerjisinin azaldığı hissədə) verilməlidir. 50 Buna görə də ionlaşma sıxlığı izin sonunda daha böyük olur. XEÖ ‐ nin vahidi olaraq, zərrəciyin maddə daxilində 1 mikrometr (mkm) yolda 1 keV enerji itirməsi qəbul olunmuşdur – mkm keV 1 . Eyni sürətə malik zərrəciklər üçün ionlaşma dərəcəsi zərrəciklərin yüklərinin kvadratı ilə mütənasib olur. Eyni enerji halında isə ionlaşma sıxlığı kütləsi böyük olan zərrəcik üçün böyük olur. Bu baxımdan ionlaşdırıcı şüalanmanı seyrək ionlaşdırıcı və sıx ionlaşdırıcı kimi növlərə ayırırlar ki, bunların da sərhədləri arasında XEÖ – nin qiyməti, şərti olaraq, mkm keV 100 qəbul olunmuşdur. Məsələn, Co 60 izotopunun 1,2 – 1,3 MeV enerjili γ ‐ şüalanması üçün XEÖ ‐ nin qiyməti mkm keV 3 , 0 , 250 keV enerjili rentgen şüalanması üçün mkm keV 2 , 14 MeV enerjili neytron şüalanması üçün mkm keV 12 , radionuklidlərin α ‐ şüalanması üçün isə mkm keV 100 ‐ dir. Bioloji toxumalara Ra 226 izotopunun 4,8 MeV enerjili α ‐şüalanması 40 mkm ‐ ə qədər, 2 ‐ 5 MeV enerjili β ‐ şüalanma 1 ‐ 2,5 sm ‐ ə qədər, 14 MeV enerjili neytronlar isə 10 sm ‐ ə qədər nüfuz edə bilir. γ ‐ şüalanma insan bədənindən keçərkən, demək olar ki, enerjisinin yarısını itirir. Dediklərimizdən aydın olur ki, XEÖ, prinsipcə, maddəyə daxil olan zərrəciyin izi boyu əmələ gələn ionların sıxlığını müəyyən edir. Aydındır ki, hərəkət trayektoriyasının vahid uzunluğunda yaranan ion cütünün sayı nə qədər çox olarsa, eyni udulma dozasında radiasiya zədələnmələrinin sayı da o qədər çox olar. Yüksək sıxlıqlı ionlaşma yarada bilən ağır yüklü zərəciklərin geniş enerji diapazonunda XEÖ parametrinin qiyməti kiçik ionlaşma sıxlığı ilə xarakterizə olunan elektron və fotonların uyğun parametrinin qiymətindən əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olur. Məsələn, 10 ‐2 – 10 MeV enerji diapazonunda protonların XEÖ parametrinin qiyməti elektronlarla müqayisədə 1‐2 tərtib yüksək olur (Барсуков О.А., Барсуков К.А. , 2003). Nisbi bioloji effektivlik (NBE). Eyni udulma dozasında sıx ionlaşdırıcı şüalanma daha çox canlı hüceyrələrin şüa zədələnməsini yaratdığı üçün daha böyük bioloji təsirə malik olur. Bu baxımdan XEÖ parametrinin fərqli qiymətləri ilə xarakterizə olunan müxtəlif ionlaşdırıcı şüalanma növlərinin bioloji təsirini müqayisə etmək üçün radiobiologiyada “Nisbi bioloji effektivlik” anlayışından istifadə edilir. Nisbi bioloji effektivlik dedikdə, müəyyən bir bioloji effekt yaradan standart şüalanmanın udulma dozasının (D s ) eyni bioloji effekt yarada bilən verilmiş şüalanmanın udulma dozasına (D ud ) nisbəti başa düşülür və ud D D NBE s kimi təyin edilir. Şüalanmanın nisbi bioloji effektivliyinin miqdari qiymətləndirilməsi üçün K NBE Yüklə 36,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|