Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc
Yüklə 36,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
51 əmsalından istifadə edilir. Bu əmsal standart rentgen şüalanmasının (100 ‐250 keV ) LD 50 dozasının eyni şəraitlərdə eyni bioloji təsir yarada bilən verilmiş şüalanmanın LD 50 dozasına nisbəti kimi təyin olunur (LD 50 parametri şüalanmadan keçən 30 gün ərzində şüalanmış orqanizmlərin 50% ölümünə səbəb olan letal doza göstəricisidir). NBE‐nin qiyməti bioloji obyektin növündən başqa, həm də şüalanma şəraitindən və XEÖ ‐ nin qiymətindən asılı olur. Eyni XEÖ parametrinə malik müxtəlif şüalanma növləri üçün NBE ‐ nin qiymətləri eyni olur (Барсуков О.А., Барсуков К.А. , 2003). Keyfiyyət əmsalı və təhlükəlilik əmsalı. Verilmiş növə və konkret enerji şüalanmasına uyğun NBE‐nin müəyyən olunmuş qiyməti keyfiyyət əmsalı adlanır və Q ilə işarə olunur. Keyfiyyət əmsalının qiyməti radiobioloji tədqiqatlar vasitəsilə NBE‐yə dair alınmış nəticələrə əsasən müəyyən edilir. Bu parametrin qiyməti də, NBE ‐ nin qiyməti kimi, XEÖ parametrindən asılı olur. Qeyd edək ki, Q əmsalı verilmiş nöqtədə udulma dozası halında şüalanmanın təsirini xarakterizə etmək üçün qəbul olunmuşdur. Radiasiya təhlükəsizliyi baxımından isə bir nöqtə üçün qəbul olunmuş udulma dozası deyil, ayrı‐ayrı orqan və ya toxuma üçün qəbul olunmuş orta udulma dozası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də təhlükəlilik əmsalı adlanan digər bir əmsalın qəbul edilməsinə zərurət yaranmışdır. W R ilə işarə olunan bu əmsal, təyinindən göründüyü kimi, udulma dozasının maddənin müəyyən həcmi üzrə götürülmüş qiymətini özündə əks etdirir (Рекомендации МКРЗ. Пубl. 60). Müxtəlif şüalanma növləri və enerji diapazonlarına uyğun təhlükəlilik əmsalları cədvəl 3.1‐də öz əksini tapmışdır. Cədvəl 3.1. Şüalanmanın təhlükəlilik əmsalları Şüalanmanın növü və enerji diapazonu Şüalanmanın təhlükəlilik əmsalları, W R Bütün növ enerjili fotonlar üçün 1 Elektronlar və bütün növ enerjili mionlar üçün 1 Enerjisi: 10 keV ‐ dən kiçik, 10 – 100 keV intervalda, 100 keV – 2 MeV intervalda, 2 MeV – 20 Mev intervalda, 20 MeV ‐dən böyük neytronlar üçün 5 10 20 10 5 2 MeV ‐dən böyük enerjili protonlar üçün 5 Alfa zərrəciklər üçün Parçalanma qəlpələri üçün Ağır nüvələr üçün 20 20 20 Təhlükəlilik əmsallarıı bütöv orqanizmə düşən şüalanmaya aiddir. 52 Cədvəldən göründüyü kimi kiçik XEÖ parametrinə malik bütün şüalanmalar (fotonlar, elektronlar, bütün enerjili mionlar) üçün W R – in qiyməti vahidə bərabərdir. Digər şüalanma növləri üçün W R –in qiymətinin seçilməsi NBE ‐ nin müşahidə olunan qiymətlərinə əsaslanır. Bu zaman standart şüalanma olaraq, həm rentgen, həm də γ ‐ şüalanmadan istifadə etmək olar. Yuxarıda adı çəkilən parametrlərlə tanış olmamışdan əvvəl fikirləşmək olardı ki, şüalanmanın radiobioloji təsiri baxımından məsələyə yanaşsaq, bu haqda konkret fikir söyləməyin mümkün olması üçün udulma dozasının qiymətini bilmək kifayət edərdi. Aparılan tədqiqat işlərinin nəticələrinin təhlili isə yalnız udulma dozasının əsasında şüalanmanın radiobioloji təsirinə dair konkret fikir söyləməyin çətin olduğunu göstərdi. Daha dəqiq desək, canlı toxumaların şüalanmasının nəticələrinin təhlili eyni udulma dozasında müxtəlif növ şüalanmaların orqanizmə eyni bioloji təsir göstərmədiyini sübut etdi. Bunun səbəbi, ilk növbədə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, məsələn, proton kimi ağır zərrəciklərin, elektron kimi yüngül zərrəciklərlə müqayisədə, toxumalarda vahid uzunluqlu yolda daha çox ion əmələ gətirə bilməsidir. Aydındır ki, eyni udulma dozasında şüalanmanın əmələ gətirdiyi ionların sıxlığı nə qədər çox olarsa, onun radiobioloji dağıdıcı təsiri də o qədər böyük olar. Məhz bu faktı nəzərə almaq üçün ekvivalent doza anlayışından istifadə edilir. Dediklərimizdən aydın olur ki, udulma dozasının təyini zamanı eyni udulma dozasında α ‐, β ‐, γ ‐ kimi müxtəlif şüalanmaların fərqli təsir göstərə bilməsi faktı nəzərə alınmır. Konkret olaraq, belə hesablamalarda α –şüalanmanın, digər şüalanma növləri ilə müqayisədə, 20 dəfə yüksək təhlükəlilik göstərə bilməsi faktı nəzərə alınmalıdır. Ona görə də udulma dozası hesablamalarında müxtəlif növ şüalanmaların fərqli təsir göstərə bilməsi faktını nəzərə almaq üçün şüalanma dozasını hər növə aid şüalanmanın canlı toxumaları zədələmək qabiliyyətini özündə əks etdirən təhlükəlilik əmsalına vurmaq lazım gəlir. Bu formada, yəni müxtəlif növ şüalanmaların təhlükəlilik əmsalları nəzərə alınmaqla hesablanan dozalar, ekvivalent dozalar adlanır. Ekvivalent doza D ekv. kimi işarə olunur və D ekv. = W R ∙D ud kimi təyin olunur. Ekvivalent dozanın BS ‐ də vahidi 1 Zivert (Zv) qəbul olunub (1 Zv = 1 C/kq). 1Zv – istənilən şüalanma növünün elə ekvivalent dozasıdır ki, o, 1kq kütləli bioloji toxuma tərəfindən udularkən foton şüalanmasının 1Qr udulma dozasında yaratdığı qədər bioloji təsir yarada bilsin. Uzun müddət ekvivalent dozanın sistemdən kənar vahidi kimi 1ber ‐ dən də geniş istifadə edilmişdir. 1ber ‐ rus dilində işlədilən “биологический эквивалент рада” sözlərinin baş hərfləridir. Bu vahid azərbaycan dilində 1rbe (rad‐ın bioloji ekvivalenti) kimi səslənir. 1ber – 1q toxuma tərəfindən udulan istənilən şüalanma növünün elə enerjisidir ki, bu zaman foton şüalanmasının 1rad udulma dozasında müşahidə olunduğu qədər (yəni 100 erq foton enerjisi udulan haldakı qədər) bioloji təsir yarana bilsın. Hesablama yolu ilə göstərmək olar ki, 1Zv = 100 ber ‐ dir. Qeyd edək ki, 1980‐ ci il yanvar ayının birindən etibarən 1ber istifadədən götürülmüşdür. Yüklə 36,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|