Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
37 
 
 

---

 
 
38 
 
Bu cür çoxpilləli nüvə keçidlərinə uyğun parçalanma zənciri bəzi hallarda çox 
uzun  olur.  Buna  misal  olaraq,  uran  bə  torium  radionuklidlərinin  α  ‐  parçalanmasını 
göstərmək olar. Parçalanma “qız” elementlər zəncirini yaradır və  hər iki proses stabil  
Pb  izotopunun yaranması ilə nəticələnir.  
Şəkil  2.8  ‐  də   
92
U
238
    izotopunun  parçalanma  sırasının  çoxpilləli  nüvə 
keçidlərinə    uyğun    parçalanma    zənciri,    cədvəl  2.1  ‐də    isə    uran    sırası 
radionuklidlərinin  tarixi  adları,  yarımparçalanma  periodları  və    şüalanma  enerjiləri 
(intensivlikləri)  kimi əsas fiziki xarakteristikaları göstərilmişdir 
Cədvəl  və  şəkildən  göründüyü  kimi, 
92
U
238
  izotopu  α  ‐  parçalanma  yolu  ilə 
90
Th
234
    izotopuna  çevrilir.  Bu  proses  növbəti    α  ‐  və  β  ‐çevrilmələr  yolu  ilə  stabil 
qurğuşun  (
82
Pb
208
)  alınana qədər davam edir. 
Cədvəlin təhlilindən aydın olur ki, uran sırasının bir yox, bir neçə uzun yaşama 
müddətli izotopları vardır ki, onların da arasında yarımparçalanma periodu 1600 il ‐ə 
bərabər, α ‐ aktiv  Ra  izotopu öz xüsusiyyətlərinə görə daha çox fərqlənir.  Məhz  bu  
səbəbdən də  uran  sırasını  bəzən  uran ‐ radium sırası da adlandırırlar.  
Ra  izotopunun  fərqli  xüsusiyyətlərindən  biri  onun  güclü    γ  ‐  şüalandırıcı 
olmasıdır.  Ra   və    onun  nisbətən kiçik  yaşama  müddətli  ”qız”   elementləri  tarazlıqda 
olaraq, çoxlu sayda xətlərdən təşkil olunmuş γ ‐ spektr yaradır. Bu zaman ən intensiv 
xəttin enerjisi  1MeV  ‐ in onda biri qədər olur 
      
2.6.2.  Torium  sırası.    Toriumun    parçalanma    sırası    şəkil  2.9  ‐  də  təsvir 
edilmişdir.  Cədvəl  2.2  ‐də  isə  torium  sırası  radionuklidlərinin  əsas  fiziki 
xarakteristikaları göstərilmişdir.
                                                                                                                    
 
 
Cədvəl  və  şəkildən  göründüyü  kimi,  sıranın  başında  dayanan  torium  ‐  232 
izotopu α ‐ parçalanma yolu ilə radium ‐ 228 izotopuna çevrilir. Bu proses də növbəti  
α ‐  və  β ‐ çevrilmələrlə stabil qurğuşun (
82
Pb
208
) alınana qədər davam edir.  
Torium  sırasının    mezotorium  I  və  radiotorium  kimi  nisbətən  uzun  yaşama 
müddətli  iki  izotopu  vardır  ki,  bunlardan  birincisi  0,055  Mev  enerjili    β  ‐  radioaktiv 
xassəyə,  ikincisi  isə  5.4 Mev  enerjili  α – radioakti  və 0.2 Mev  γ ‐ radioaktiv  xassəyə 
malikdir. Bu sıranın xarakterik xüsusiyyəti onun nisbətən kiçik yaşama müddətli aralıq 
məhsullara malik olmasıdır. 
2.6.3.    Aktinium  sırası.  Aktinium  elementinin    parçalanma    sırası  sxematik 
olaraq,  şəkil 2.10  ‐ da təsvir edilmişdir.  
Şəkildən  göründüyü  kimi,  uran  və  torium  sıraları  kimi,  aktinium  elementinin 
də parçalanma  sırasının son məhsulu stabil qurğuşun  (
82
Pb
208
)  elementidir.  
Aktinium  sırası  radionuklidlərinin  əsas  fiziki  xarakteristikaları  üzərində 
dayanmadan  bu  mürəkkəb  prosesin  aralıq  məhsullarına  nəzər  salsaq,  görərik  ki, 
aktinium  (aktinouran)  α  ‐  parçalanmaya  məruz  qalmaqla,  urana  çevrilir  və  sonradan 
növbəti  α ‐ və β ‐ çevrilmələrlə proaktinium, radioaktinium, aktinium A, aktinium B, 
aktinium  C,  aktinium  C
’
,  aktinium  C
” 
,  aktinium  X,  aktinon  kimi  “qız”  elementlər 
zəncirini yaradır  və  bu  proses stabil  Pb  izotopunun yaranması ilə nəticələnir. 
 
 
 

---

 
 
39 
 
                             
     
 

---

 
 
40 
 
 
 
 

---

 
 
41 
 
 
 
 

---

 
 
42 
 
 

---

 
 
43 
 
FƏSİL III 
____________________________________________________________________ 
 
RADİASİYA DOZİMETRİYASI 
 
 
 
 
 
3.1. Bəzi radiobioloji anlayışlar və onların vahidləri  
 
 
3.1.1.  Aktivlik.  Radioaktiv  elementlərin  xarakterik  xüsusiyyəti  onların 
parçalanmaya  məruz  qalmasıdır.  Bu  halda  radioaktiv  nümunələrdə  bir  saniyədə  baş 
verən parçalanmaların sayı həmin nümunənin aktivliyini müəyyən edir.  
 
  BS‐də aktivlik vahidi olaraq, 1 saniyədə bir radioaktiv parçalanma yarada bilən 
maddənin  aktivliyi  qəbul  olunub.  Bu  vahid  radioaktivlik  hadisəsini  kəşf  edən  fransız 
fiziki Anri Bekkerelin şərəfinə 1 Bekkerel (Bk) adlanır.  
 
  Deməli,   
                                            
san
parçalanma
Bk
1
1

   ‐  dır.  
 
  Elementin  aktivliyinin  sistemdən  kənar  vahidi  Mariya  Kürinin  şərəfinə  1  Küri 
(Ku)  adlanır.  Məlum  olduğu  kimi,  M.Küri  radium  elementini  kəşf  etmiş  və  onu 
ayırmağa  müyəssər  olmuşdur.  Buna  əsaslanaraq,  1q  radiumun  yaratdığı  radioaktivlik 
1Ku qəbul olunub. 
 
  Müəyyən edilmişdir ki,    
                                           
Bk
san
parçalanma
Ku
10
10
10
7
.
3
10
7
.
3
1




  ‐ dir.  
3.1.2.  Şüalanmanın  udulma  dozası.  Radioaktivliyin  öyrənilməsi  atomun 
daxilində  külli  miqdarda  enerjinin  toplandığını  göstərdi  və  aydın  oldu  ki,  bu  enerji 
elementin  parçalanması  nəticəsində  şüalar  vasitəsilə  ətrafa  verilir.  Həqiqətən  də, 
1903‐cü  ildə  Pyer  Küri  öz  əməkdaşları  ilə  birlikdə  həssas  kalorimetrin  köməyi  ilə 
müəyyən etdi ki, 1q radium‐226 izotopunun 1saat ərzində parçalanması 590 C enerji 
ayrılmasına səbəb olur. Asanlıqla hesablamaq olar ki, həmin miqdarda  radium ‐ 226  
izotopunun    stabil    qurğuşun  alınana    qədər    (
~ 
20000    il    ərzində)  parçalanması 
nəticəsində 12.6 
.
 10
10
  C enerji ayrılmalıdır. Qeyd edək ki, 1q radium ‐ 226 izotopunun 
stabil  qurğuşun  alınana  qədər  parçalanması  nəticəsində  ayrılan  enerji    500  kq    daş 
kömürün yanması zamanı alınan enerjiyə bərabərdir. Bu səbəbdən də, istər radioaktiv 
parçalanma  zamanı,  istərsə  də  nüvə  reaksiyalarında  yaranan  şüalar  hər  hansı 
maddədən  keçərkən  şüalanma  enerjisinin  həmin  maddə  tərəfindən  udulması    baş 
verir  ki,  bu  da,  son  nəticədə  maddədə  müəyyən  dəyişikliklərin  yaranmasına  səbəb 
olur. 

---