Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
59 
 
isə  (1700 m
3 
‐ bərk, 2100 m
3 
‐ maye) orta radioaktivliklə xarakterizə olunur.  
Adı  çəkilən  AES‐in  tullantılarında  xüsusi  radioaktivlik    10
6
‐10
7
  Bk/kq  həddinə 
çatır (Нац. доклад Армении, 2003). Əlavə olaraq qeyd edək ki, Ermənistanın hazirki 
iqtisadi  vəziyyəti  ilə  əlaqədar  zərərli  tullantıların  basdırılması  üçün  nəzərdə  tutulmuş 
12 məntəqədən yalnız dördü fəaliyyətdədir. Tullantı məntəqələrinin əksəriyyətinin isə 
çayların  sahilində  yerləşməsi  bu  tullantıların  bir  qisminin  çaylara  axıdılması  və 
nəticədə onların Kür ‐ Araz çayları şəbəkəsi ilə Xəzərin Abşeron yarımadası sahillərinə 
daşınması fikrini söyləməyə əsas verir. 
 
Abşeron  yarımadasının  ağır,  o  cümlədən  də  radioaktiv  metallarla  digər 
çirklənmə  mənbəyi  palçiq  vulkanlarıdır.  Nəzərə  alsaq  ki,  yer  kürəsində  mövcud  olan 
bütün  palçıq  vulkanlarının  üçdə  birindən  çoxunun  Azərbaycanın,  onun  da  50  %  ‐dən 
çoxunun  Qobustan  və  Abşeron  yarımadasının  payına  düşür  (Cəfərov  E.S.  və  başq., 
2002),  onda  bu  problemin  də  ciddiliyi  aydın  olur.  Aparılan  tədqiqatlar  palçıq 
vulkanlarının  püskürməsi  nəticəsində  ətraf  mühitə,  litosferlə  müqayisədə,  100 
dəfələrlə  çox  toksiki,  həmçinin  də  radioaktiv  kimyəvi  elementlərin  səpələnməsini  və 
vulkanların yaxın ərazilərində radionuklidlərlə lokal çirklənmə zonalarının yaranmasını 
göstərir.  
Respublikamızın  coğrafi  vəziyyəti  və  onun  atom‐nüvə  silahlarının  intensiv 
sınaqdan  keçirildiyi  Semipalatinsk  və  Nevada  ilə  təxminən  eyni  en  dairəsində 
yerləşməsi Respublikamızın ərazisində qlobal armosfer köçürmələri vasitəsilə daşınan 
radioaktiv  tozun  çökməsinə  real  şərait  yaratmışdır  ki,  bu  da  ayrı‐ayrı  yerlərdə  yeni 
lokal  çirklənmə  zonalarının  yaranmasına  səbəb  olmuşdur  (М.А.Абдуллаев, 
Дж.А.Алиев.,.1998). 
Respublikamız  üçün  xarakterik  olan  bu  rəqəmlərə  müəyyən  qədər  aydınlıq 
gətirək.  Müqayisə  üçün  qeyd  edək  ki,  rəngli  televizorun  bilavasitə  qarşısında 
ekspozisiya  dozasının  gücü  40  ‐  50  mkR  /  saat,  10  ‐  12  km    yüksəklikdə    uçan  
təyyarədə    isə    500  mkR  /  saat  təddində  olur.  Nəzərə  alsaq  ki,  insan  təbii  radiasiya 
mənbələrindən il ərzində 240 mkZv doza qəbul edir, onda yol verilən normanı qəbul 
etməsi üçün onun 22 saat təyyarədə uçması, 216 sutka rəngli televizorun qarşısında 
oturması  və  ya  1  dəfə  rentgen  kabinəsində  diş  müayinəsində  olması  kifayətdir 
(Радиация. Дозы, еффекты, риск, 1990 ).  
 
3.4.  İonlaşdirici  şüalanmanin  növləri (əlavə)  
Məlum  olduğu  kimi,  müxtəlif  şüalanma  növləri  dedikdə,  radiodalğalar, 
infraqırmızı  şüalar,  görünən  işıq,  ultrabənövşəyi,  rentgen  və  qamma  şüalar  kimi 
müxtəlif  tezlikli  (dalğa  uzunluqlu)    elektromaqnit    dalğaları      və    həmçinin    də  
korpuskulyar    təbiətli    alfa  ‐,  beta  ‐  zərrəciklərin,      neytronların,    protonların    və  
müxtəlif  nüvə  hissəciklərinin yaratdığı şüalanmalar başa düşülür. Zərrəciklər seli və ya 
elektromaqnit  dalğası  olmasından  asılı  olmayaraq,  müxtəlif  şüalanmaları    ionlaşdırıcı 
və ya qeyri ‐ ionlaşdırıcı kimi növlərə ayırırlar. Adı  çəkilən şüalanma növləri arasında 
rentgen,  qamma  və  korpuskulyar  zərrəciklərin  yaratdığı  şüalanmalar  mühitin 
zərrəcikləri  ilə  qarşılıqlı  təsir  zamanı  müxtəlif  işarəli  elektrik  yükləri  (ionlar)  əmələ 

---

 
 
60 
 
gətirmək  qabiliyyətinə  malik  olduqları  üçün  həmin  şüalanma  növləri  həm  də 
ionlaşdırıcı şüalanma adlanır.  
 
  Dediklərimizdən  aydın  olur  ki,  ionlaşdırıcı  şüalanmanın    korpuskulyar  və 
elektromaqnit  təbiətli  növləri  vardır.  Sıfırdan  fərqli  sükunət  kütləsinə  malik 
elektronlar, protonlar, neytronlar   və s. kimi bir çox zərrəciklər seli korpuskulyar növə, 
sükunət  kütləsinə  malik  olmayan    rentgen    və    γ  ‐  şüalara  uyğun  fotonlar  seli  isə 
elektromaqnit təbiətli növə aid edilir.   
İonlaşdırıcı  şüalanmaya  enerjisi  molekulların  istilik  hərəkətinin  enerjisinə 
bərabər olan kiçik sürətli neytronlar da aid edilir.  
 
  Bioloji    obyektlər    üçün      şüalanma    o    vaxt      ionlaşdırıcı    olur    ki,    o,    canlı 
orqanizmlərin  təşkil  olunduğu  molekullarda  kimyəvi  rabitələri  qırmaqla,  bioloji 
əhəmiyyətli dəyişikliklər əmələ gətirmək qabiliyyətinə malik olsun.  
 
  Aydındır  ki,  ionlaşdırıcı  şüalanmanın  tezliyi  nə  qədər  böyük  olarsa,  onların 
daşıdığı enerji  də o qədər böyük olar və bu halda şüalar düşdüyü səthin daha dərin 
qatlarına nüfuz edə bilər.  
 
  Qeyd edək ki, radiodalğalar, infraqırmızı şüalar, görünən işıq ionlaşma yolu ilə 
orqanizmin  zədələnməsini  yarada  bilməsələr  də,  intensivliyi  və  təsir  müddəti  böyük 
olan hallarda bu şüalar da ciddi bioloji effektlər yarada bilir.  
Yüksək    kinetik    enerjiyə    malik    olan    elektronlar,  pozitronlar,  neytronlar, 
protonlar  kimi  elementar   zərrəciklərin   təsiri   də   canlı  orqanizmin  molekullarının   
yüksək dərəcədə ionlaşmasını yarada bilir. 
İonlaşdırıcı  şüalanma  yaradan  korpuskulyar  zərrəciklərin  əksəriyyəti  elektrik 
yükünə malik olurlar ki, bunlar da, öz növbəsində, “yüngül” və “ağır” zərrəciklər kimi 2 
qrupa  bölünürlər.  Belə  bölgüdə  birinci  qrupa  kütlələri,  ən  yüngül  nüvə  olan  
hidrogenin  nüvəsi  ilə  (protonla)  müqayisədə,  3  tərtib  kiçik  olan  elektronlar  və 
pozitronlar, ikinci qrupa isə protonlar, deytronlar, alfa ‐ və digər daha ağır zərrəciklər 
daxil  edilir.  Neytral  korpuskulyar  zərrəciklərdən  isə  ən  çox  maraq  doğuranı  sükunət 
kütləsi təxminən protonun kütləsinə bərabər olan neytrondur.  
Korpuskulyar  təbiətli  ionlaşdırıcı  şüalanma.    Elektronlar  və  pozitronlar.  
Ümumi  ad altında beta ‐ zərrəciklər  adlanan bu zərrəciklər β 
‐  
‐  
 
və  β 
+ 
 ‐ şüalanmalar 
yaradırlar.   
β 
‐ 
zərrəciklər öz  fiziki  təbiətinə  görə  nüvə ətrafında  fırlanan  elektronlardan 
fərqlənmirlər.  Belə  ki,  elektronlar    kimi,  β 
‐ 
‐zərrəciklər  də  mənfi  elementar  yük 
daşıyıcılarıdırlar.  Pozitron  adlanan  β
+ 
‐  zərrəciklər  isə  müsbət  yük  daşıyıcılarıdırlar  və 
onların elektrik yükü protonun yükü qədərdir.  
Atom    nüvələrinin      parçalanması    zamanı      yaranan      beta  ‐  zərrəciklər  
müxtəlif  sürətlərə  malik  olmalarına  baxmayaraq,  verilmiş  növ  radioaktiv  atom  üçün 
onların  sürəti  dəqiq  bir  qiymətə  malik  olur.  Məsələn,  radioaktiv  fosforun  (
15 
P 
32 
) 
parçalanması zamanı yaranan beta ‐ zərrəciklərin sürəti işığın sürətindən bir az kiçik, 
ən böyük enerjisi isə 1.7 MeV ‐ə bərabər olur.   
Mənfi  yüklü  beta  ‐  şüalanma  zamanı  ilkin  radioaktiv  atom  Mendeleyev 
cədvəlində özündən sağda yerləşən atoma çevrilir. Müsbət yüklü beta ‐ şüalanma isə 

---