Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc
Yüklə 36,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- FƏSİL IV __________________________________________________________________
63 FƏSİL IV __________________________________________________________________ RADİASİYA SƏVİYYYƏSİNƏ NƏZARƏT ÜSULLARI Çernobıl AES ‐ də qəzadan sonra əhalinin müəyyən hissəsində ətraf mühitin radioekoloji vəziyyəti ilə bağlı informasiya əldə etmək və əvvəllər lazımsız hesab edilən fərdi dozimetrlərə sahib olmaq marağı yarandı. Hətta bəzi şəhərlərdə radio və televiziya vasitəsilə radioekoloji vəziyyətlə baglı gündəlik məlumatlar da yayımlanmağa başladı. Bu gün əhali arasında fəaliyyətdə olan və tikilməsi planlaşdırılan AES‐lərə qarşı açıq‐aşkar etiraz edənlərin sayı kifayət qədərdir. Həmçinin də müxtəlif AES‐lərdə (məsələn, Boyük Britaniyanın Uindskeyl, ABŞ‐ın Tri Mayl Aylend, keçmiş SSRİ‐nin (Ukraynanın) Çernobıl, Yaponiyanın Fukusima AES‐lərində) və atom sualtı qayıqlarında baş verən qəzalar, nüvə poliqonları ərazilərində yaranmış mürəkkəb ekoloji vəziyyət, radioaktiv tullantıların daşınması və basdırılmasının yaratdığı problemlər və bu kimi çoxlu sayda digər hallar əhalinin bir qismində psixoloji gərginlik və bəzən də hətta kiçik radiasiya səviyyəsinə qarşı belə qorxu hissləri (radiofobiya) yararmışdır. Qeyd edək ki, yaxın vaxtlara qədər radiasiya səviyyəsinə nəzarət etməyə imkan berən dozimetrik – radiometrik cihazlar yalnız radisiya ilə əlaqəsi olan az sayda insanları maraqlandırırdısa, bu gün bu cihazlara sahib olmaq istəyində olanlar kifayət qədərdir və əhalinin istifadəsi üçün müxtəlif tip məişət dozimetrlərinin işlənib hazırlanması və istehsalı ilə onlarla dövlət müəssisələri məşğul olur. Belə dozimetrlərin ilk partiyası artıq açıq satışa da buraxılmışdır. 4.1. İonlaşdırıcı şüalanmanın qeydə alınmasının fiziki əsasları Radioaktivlik hadisəsinin kəşfindən az sonra, təkcə radioaktiv şüalanmanı qeydə almağa deyil, həm də onun səviyyəsini qiymətləndirməyə imkan verən xüsusi cihazların yaradılması zərurəti yarandı. İonlaşdırıcı kamera adlanan həmin cihazların ilkin variantının iş prinsipi radioaktiv şüaların mühitin atomlarını ionlaşdırmaq (onlardan elektron qoparmaq) qabiliyyətinə əsaslanmışdır. Ümumiyyyətlə götürdükdə, yüklü zərrəciklərin, γ ‐ kvantların və neytronların qeydə alınma üsulları adı çəkilən zərrəciklərin maddə ilə hər hansı qarşılıqlı təsir proseslərinə əsaslanır (Левин В.Е., Хамьянов Л.П., 1979; Абрамов А.И. и др., 1986). Məsələn, konkret olaraq, yüklü zərrəciklərin qeydə alınması üçün onların ionlaşdırıcı təsirindən istifadə olunur və son nəticədə detektor üzərinə düşən şüaların yaratdığı cərəyan ölçülür. Belə ki, bu zaman şüalanmanın yaratdığı elektronlar və müsbət ‐ 64 mənfi yükə malik ionlar elektrik sahəsinin təsiri altında elektrodlara tərəf hərəkət etməklə, verilmiş dövrədə cərəyan yaradırlar ki, bu cərəyanın şiddətinə əsasən də radiasiyanın səviyyəsi müəyyən edilir. Aydındır ki, şüalanma səviyyəsi yüksək olan halda, əmələ gələn ionların sayı və son nəticədə cərəyan şiddəti də yüksək olacaq. Belə dövrədə çıxış siqnalı gərginlik və ya cərəyan impulsu şəklində özünü biruzə verir. Yaranmış impulsun amplituduna əsasən zərrəciyin enerjisi, impulsun formasına əsasən isə zərrəciyin növü haqqında fikir söyləmək mümkün olur. Məlum olduğu kimi, fotoqrafik üsul ionlaşdırıcı şüalanmanı qeydə almaq üçün istifadə olunan ilk təcrübi üsul olmuşdur. Bekkerel məhz, ilk dəfə olaraq, bu üsulla sonradan radioaktiv şüalar adlandırılan şüaları qeydə ala bilmişdur. Fotoemulsiya üsulu adlanan bu üsulun əsasında böyük sürətli yüklü zərəciklərin emulsiya təbəqəsi çəkilmiş foto lövhədə hərəkəti zamanı öz yollarında gizli xəyal əmələ gətirmək qabiliyyəti durur. Qeyd edək ki, radioaktiv şüalanmanın təsiri ilə bir sıra maddələrdə dönməz kimyəvi çevrilmələr baş verir. Bu cür çevrilmələr şüalanmış maddələrin optik sıxlığını, onun rəngini, kimyəvi reaksiya çıxımını və s. dəyişdirə bilir ki, bu dəyişmələrin də əsasında radioaktiv şüalanmanın qeydə alınma prinsipi dayanır. İonlaşdırıcı şüalanmanın ssintilyatorlar və ya fosforlar adlanan bəzi maddələrdən keçməsi zamanı ssintilyasiya (görünən və ya UB işıq parıltıları) əmələ gəlməsi bu hadisədən ionlaşdırıcı şüalanmanın qeydə alınmasında istifadə edilə bilməsinin əsasını qoymuşdur. Bu halda yaranmış parıltıları qeydə almaqla, şüalanmanın səviyyəsini müəyyən etmək olur. Radioaktiv şüalanmanı qeydə almaq və onun xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün Çarlz Vilsonun 1912 ‐ ci ildə işləyib hazırladığı kamera böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Sayğacın iş prinsipinin əsasında kameraya daxil olan ionlaşdırıcı zərrəciyin trayektoriyası boyunca əmələ gələn ionlar zənciri üzərində işçi həcmə doldurulmuş ifrat doymuş su buxarının asanlıqla kondensasiya etməsi dayanır. Su damcılarından yaranmış iz təkcə ionlaşdırıcı zərrəciyi qeydə almağa deyil, həm də onun enerjisini, sürətini və yükünü qiymətləndirməyə imkan verir. Elementar zərrəcikləri qeydə almaq üçün istifadə olunan ən yaxşı üsullardan biri də temperaturu qaynama temperaturuna yaxın ifrat qızmış maye ilə doldurulmuş kameradan istifadə etməkdir. Qabarcıqlı kamera adlanan bu kameraya boyük sürətli yüklü zərrəciyin daxil olması onun yolu boyunca buxar qabarcıqlarının yaranmasına səbəb olur və nəticədə zərrəciyin izi boyunca yaranan buxar qabarcıqları zənciri onun hərəkət izini əmələ gətirir. Yaranmış izə əsasən də zərrəciyi qeydə almaq mümkün olur. 1951 ‐ ci ildə Vavilov ‐ Çerenkov şüalanması adlanan şüalanma növünün aşkar edilməsi də bu şüalanmadan elementar zərrəcikləri və γ ‐ kvantları qeydə almaq üçün istifadə edilə bilməsinin başlanğıcını qoydu. Bu əsasda işləyən sayğaclardan işığın mühitdəki faza sürətindən böyük sürətlə hərəkət edən α ‐ və β ‐zərrəcikləri qeydə almaq üçün istifadə edilir. Bu halda, məlum olduğu kimi, α ‐ və β ‐ zərrəciklər kimi yüklü zərrəciklərin maddədə hərəkəti zamanı Vavilov ‐ Çerenkov şüalanması yaranır. Yüklə 36,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|