Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
47 
 
 
  Qeyd  edək  ki,  yüksək  kinetik  enerjiyə  malik  olan  elektronlar,  pozitronlar, 
neytronlar,  protonlar  kimi  elementar  zərrəciklərin  təsiri  də  canlı  orqanizmin 
molekullarının yüksək dərəcədə ionlaşmasını yarada bilir.  
 
  Uzaq  UB,  rentgen  və  qamma  şüalanmanın  ionlaşdırıcı  təsirini    xarakterizə 
etmək  üçün  şüalanmanın  ekspozisiya  dozası  anlayışından  istifadə  olunur.  Havanı 
ionlaşdırma qabiliyyətinə əsasən təyin olunan bu parametrin ədədi qiyməti şüalanma 
müddəti  ərzində  havada  yaranan  eyni  işarəli  ionların  ümumi  elektrik  yükünün  təyini 
əsasında  müəyyənləşdirilir.  Bu  zaman  hesab  edilir  ki,  əgər  ölçmə  zamanı  V    həcmli  
havada  şüalanmanın  təsiri  ilə  N  sayda  ion  cütü  əmələ  gəlmişsə  (aydındır  ki,  bu  say, 
həm də  eyni  işarəli  ionların   sayıdır), onda  ekspozisiya   dozası   
                                            
m
W
N
D
eksp


.
   kimi təyin olunacaq. 
 
  Burada   m – V  həcmli havanın kütləsi, W – bir ion cütünün əmələ gəlməsinə 
sərf olunan enerjidir ki, bu da, artıq qeyd etdiyimiz kimi,  34 eV ‐ a bərabərdir.    
Ekspozisiya dozası üçün alınan ifadəni   
                                       
m
q
D
eksp

.
   
şəkilində də yazmaq mümkündür.  
Burada   q   –  m  kütləli havada yaranan eyni işarəli ionların ümumi elektrik  
yüküdür. 
Ekspozisiya   dozasının   BS  ‐ də   vahidi,  ifadədən   göründüyü   kimi,   
kq
Kl
1
  
olmalıdır.  
kq
Kl
1
  ‐ a bərabər ekspozisiya dozası elə dozadır ki, həmin doza 1kq kütləli hava 
molekullarını  ionlaşdırmaqla,  hər  işarə    ionların  hesabına  1Kl  elektrik  yükü  yarada 
bilsin.  Bu zaman hesab olunur ki, ionlaşma prosesi quru atmosfer havasında normal 
şəraitdə (0
o
C temperatur və 101300 Pa və ya 760 mm.c.s. təzyiqdə) baş verir. 
Praktikada  çox  vaxt  ekspozisiya  dozasının  1  Rentgen  (R)  kimi  vahidindən  də 
istifadə edilir. 
1R  elə şüalanma dozasıdır ki, bu doza ionlaşma prosesində 0
o
C temperaturda 
və normal atmosfer təzyiqində hər 1sm
3
  havada  2.079∙10 
9
  sayda ion cütü yaratmış 
olsun. 
   0
o
C    temperaturda  və  760  mm.c.s.  təzyiqində  1sm
3
  quru  atmosfer  havasının 
kütləsinin 0.001293 q olduğunu nəzərə alsaq, onda ekspozisiya dozasının hər iki vahidi 
arasında aşağıdakı formada əlaqə tapmış  olarıq:  
kq
Kl
kq
Kl
sm
ion
R
4
3
19
9
3
9
10
576
.
2
10
001293
.
0
10
602
.
1
10
079
.
2
10
079
.
2
1












. 
(hesablamada  ionun  yükünün    q
i
=1.602∙10
‐19
  Kl    olması,  yəni  onun  birqat  ionlaşmış 
olması qəbul olunmuşdur). 
Praktikada  1R ‐ nin  mində və milyonda bir hissəsindən də istifadə olunur. Bu 
vahidlər, uyğun olaraq, 1mR və 1mkR kimi isarə olunur.  

---

 
 
48 
 
İonlaşdırıcı şüalanmanın ekspozisiya və udulma dozaları arasında  D
eksp.
=K∙D
ud   
şəklində xətti asılılığın olması müəyyən edilmişdir.  
Burada  K=34 
C
kl
  ‐a  və ya  
K=0.876 
rad
R
  ‐a  bərabər mütənasiblik əmsalıdır. 
Şüalanmanın   ekspozisiya   dozasının  gücü.  Qeyd  edək  ki,  müəyyən  ərazidə  
radiasiya  şəraiti  radioaktiv  mənbəyin  aktivliyi  ilə  yanaşı,  həm  də  şüalanmanın 
ekspozisiya dozasının gücü adlanan parametrin ölçülməsi əsasında müəyyənləşdirilir.   
 
  Ekspozisiya dozasının  gücü vahid zamanda  (1 san‐də, 1 saat‐da, 1 sutka‐da, 1 
il‐də və s.)  ekspozisiya dozasını   müəyyən  edir   və  
san
R
,  
saat
R
  (
saat
mR
, 
saat
mkR
)  ‐  larla 
ölçülür.  
 
   BS‐də  ekspozisiya  dozasının  gücü 
kq
A
1
 (kiloqramda  amper)  ‐  lərlə  ölçülür. 
Asanlıqla hesablamaq olar ki,    
kq
mA
san
R
258
,
0
1

  ‐ dır. 
  
3.1.4.  Ekvivalent  doza.  İnsan  orqanizmini  öz  quruluşuna  görə  molekulyar 
(makromolekullar da daxil olmaqla), hüceyrə, toxuma və orqanlar kimi dörd müxtəlif 
səviyyəyə  ayırmaq  mümkündür.  İonlaşdırıcı  şüalanmanın  təsiri    insan  orqanizmində 
adı çəkilən müxtəlif səviyyələrdə bir sıra dönən və dönməz proseslər zəncirini yaradır. 
Artıq  qeyd  etdiyimiz  kimi,  orqanizmi  təşkil  edən  molekulların  həyəcanlanması, 
ionlaşması və dissosiasiyası bu proseslər zəncirinin ilkin həlqəsini təşkil edir ki, bunlar 
da öz növbəsində növbəti proseslərin yaranmasının əsasını qoyur. 
 
  Məlumdur  ki,  suyun  radiolizi  biokimyəvi  proseslərdə  mühüm  rol  oynayır. 
İnsan  bədəninin  2/3  hissəsindən  çoxunun  sudan  ibarət  olması  isə  radioaktiv 
şüalanmanın  təsiri  ilə  su  molekullarının  parçalanaraq,    OH,  HO
2 
,  H
2
O
2
  və  s.  kimi   
kimyəvi aktiv birləşmələrin – radikalların yaranmasına səbəb olur.  Sərbəst radikalların 
induksiyaladığı kimyəvi reaksiyaların yaratdığı məhsullar isə, öz növbəsində, radiasiya 
ilə  birbaşa  təmasda  olmayan  çoxlu  sayda  digər  molekulların  biokimyəvi  proseslərə 
cəlb olunmasına zəmin yaradır.  
Hüceyrə  səviyyəsində  radiasiyanın  törədə  biləcəyi  prosesləri  nəzərdən 
keçirsək,  görərik  ki,  əgər  ionlaşdırıcı  şüalanmanın  təsiri  hüceyrənin  zədələnməsinə 
səbəb  olarsa,  bu  proses  üç  müxtəlif  sonluqla  nəticələnə  bilər.  Birincisi,  hüceyrədə 
bərpaedici  proseslər  onun  zədələnməsini  aradan  qaldıra  bilər  və  hüceyrənin 
funksiyaları  yenidən  tamamilə  bərpa  oluna  bilər.  İkincisi,  hüceyrə  tam  bərpa  oluna 
bilməsə də, o, zədələnmiş halda belə, həyat fəaliyyətli qala bilər. Üçüncüsü, hüceyrə 
tamamilə məhv ola bilər.  
 
  Qeyd edək ki, hətta bərpa oluna bilməyən dərəcədə hüceyrə itirmiş orqan və 
toxumalar əhəmiyyətli zərərə məruz qalmırlar. Belə ki, yalnız məhv olmuş hüceyrələrin  
sayı  kifayət  qədər  çox  olan  hallarda    bu  itki  toxumanın  funksiyasının  itməsinə  səbəb 
olur.  
 
  Nisbətən  kiçik  şüalanma  hallarında  toxumaların  funksiyalarının  itməsi  ilə 
nəticələnmə  ehtimalı  sıfıra  yaxın  olur.  Yüksək  şüalanma  hallarında  isə,  daha  dəqiq 

---