Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
29 
 
olur ki, o da, γ ‐ kvant şüalandırmaqla, aşağıdakı sxem üzrə əsas hala keçir:    
                                   







1
0
0
1
1
1
n
e
p
.
         
 
1937 ‐ci ildə təcrübi yolla təsdiqini tapmış bu hadisəyə misal olaraq, kalium ‐40  
izotopunun  K ‐ zəbtini göstərmək olar: 
 
                                    







40
18
0
1
40
19
Ar
e
K
   
 
İndi  də  β  ‐  zərrəciklərin  bəzi  ümumi  xüsusiyyətləri  ilə  tanış  olaq.Müəyyən 
edilmişdir  ki,  elektrik  və  maqnit  sahələrində  β  ‐zərrəciklər,    α  ‐zərrəciklərlə 
müqayisədə,  daha  çox  meyl  edirlər.  Bu  zərrəciklər  maddə  ilə  qarşılıqlı  təsir  zamanı 
güclü  səpilməyə  məruz  qalırlar  və  onların  ionlaşdırma  qabiliyyəti,  α    ‐zərrəciklərlə 
müqayisədə,  yüz dəfələrlə kiçik olur.   
 
Kiçik ionlaşdırma qabiliyyətinə malik  β ‐ zərrəciklərin  qaçış  yolunun  uzunluğu, 
yenə də  α ‐ zərrəciklərlə  müqayisədə,  xeyli böyük olur. Bu yol,  qazlarda 10 m ‐ lərlə, 
metallarda    bir  neçə    mm    tərtibində,  bioloji  toxumalarda  isə  təxminən  15  mm    ‐ə 
qədər olur.  
β  ‐  zərrəciklərdən  qorunmaq  üçün,  adətən,  metal  və  ya  plastmas  ekranlardan 
istifadə edilir. Bu halda nəzərə almaq lazımdır ki, β ‐ zərrəciyin  maddə ilə toqquşması,  
həm də  tormoz ‐ rentgen şüalanmasının  yaranmasına səbəb olur. 
2.4.3.  γ  ‐şüalanma. γ  ‐ şüalar öz xassələrinə görə rentgen şüalarına oxşasalar 
da,  onların  nüfuzetmə  qabiliyyəti  sonuncularla  müqayisədə  xeyli  böyükdür.  Bu 
şüaların  qazlarda  qaçış    yolunun    uzunluğu  ~
 
100  m  ‐ə    bərabər    olur.  Qurğuşun 
lövhəyə γ ‐ şüalar 5 sm dərinliyə qədər nüfuz edə bilir, insan bədənini isə bütövlükdə  
“deşib ”  keçə bilir. 
γ ‐ şüalar, elektromaqnit  dalğası  olaraq,  rentgen  şüaları  kimi “c”  sürəti ilə 
yayılırlar. Məlum olduğu kimi, bu sürət bütün elektromaqnit dalğalarının, o cümlədən 
də işığın vakuumda yayılma  sürətidir.  
γ  ‐  şüalar  elektrik  və  maqnit  sahələrində  meyl  etmir,  kristallarda  isə  difraksiya 
edə bilirlər. 
 
Maraqlıdır  ki,  yüksək  nüfuzetmə  qabiliyyətinə  malik  γ  ‐şüaların  ionlaşdırma 
qabiliyyəti  çox  da  böyük  deyil.  γ  ‐  şüalanmaya  uyğun  zərrəciklər  maddədən  keçən 
zaman,  həm  onun  atomlarının  elektronları  və  nüvənin  elektrik  sahəsi  ilə,  həm  də 
proton  və  neytronlarla  qarşılıqlı  təsirdə  olurlar.  Bu  zaman  ilkin  şüa  dəstəsinin 
intensivliyi  maddəni  keçən  zaman  xeyli  azalır  və  son  nəticədə  bərk  maddədə  enerji 
itkisi  fotoeffekt,  Kompton effekti, elektron ‐ pozitron cütünün yaranma effekti, nüvə 
fotoeffekti  kimi hadisələrin yaranmasına səbəb olur. 
 
Fotoeffekt    dedikdə,  işığın  təsiri  ilə  maddədən  elektronların  qopması  hadisəsi 
başa düşülür. Bu hadisə bərk maddələrdə kiçik enerjili γ ‐kvantların udulmasının əsas 
mexanizmini  təşkil  edir.  Fotoeffekt  prosesində  γ  ‐kvantin  E  =  hν  ‐yə  bərabər 
enerjisinin,  demək  olar  ki,  hamısı  atomun  elektronlarından  birinə  verilir.  Bu  zaman 
udulan enerjinin çox da böyük olmayan hissəsi (elektronun metaldan A
çıxış
 ‐ çıxış işinə 
bərabər  hissəsi)  elektronun  qoparılmasına,  qalan  hissəsi  isə  ona  kinetik  enerji 
verilməsinə sərf olunur.  

---

 
 
30 
 
Enerjinin      saxlanması    qanuna      əsasən    fotoeffekt      düsrurunu    (Eynşteyn  
düsturunu)  aşağıdakı  kimi  yazmaq  olar  (burada  m
e
    və    υ,  uyğun  olaraq,  elektronun 
kütləsi və sürətidir):                                         


h
  A
çıxış
   
2
2

e
m

 
 
Qeyd edək ki, sərbəst elektronlarda fotoeffekt mümkün deyil. 
 
Kompton  effekti    foton  şüalanmasının  atomun  xarici  elektron  təbəqəsindəki 
elektronları ilə  elastiki  toqquşması  zamanı  baş  verir. Bu  zaman  foton,  enerjisinin  
bir  hissəsini elektrona verməklə, ondan səpilir.  
 
Enerji  və  impulsun  saxlanması  qanunlarına  tabe  olan  Kompton  effekti  yüngül 
atomlar üçün fotonun enerjisi 0.5 ‐ 10 MeV,  ağır atomlar üçün isə 0.5 ‐ 5 MeV olan 
hallarda baş verir.  
 
Dediklərimizdən  aydın  olur  ki,  foton  şüalanmasının  enerjisi  0.5  ‐  10  MeV 
intervalında  olduqda,  Kompton  effekti  γ  ‐  kvantların  maddə  tərəfindən  udulması 
prosesində  əsas    rol  oynayır.  γ  ‐  kvantın  enerjisinin  böyüməsi  Kompton  səpilməsi 
ehtimalını azaldır. 
 
Elektron  ‐  pozitron  cütünün  yaranması.  Bəzi  hallarda  şüalanma  kvantlarının 
şüaları udan  mühitin  atom  nüvələrinin  elektrik sahəsi  ilə qarşılıqlı təsiri elektron ‐ 
pozitron  cütünün  yaranmasına  səbəb  olur.  Bu  zaman  kvant  yox  olur,  başqa  sözlə 
desək,  annihilyasiya  edir.  Bu  proses,  enerjisi  1.022  MeV  ‐dən  böyük  olan  şüalanma 
halında baş verir və mühüm prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Belə çıxır ki, elektromaqnit 
şüalanması zərrəciyə və ya, əksinə, zərrəcik elektromaqnit şüalanmasına çevrilə bilər. 
Bu isə materiyanın hər iki formasının  eyni təbiətə malik olmasından xəbər verir. 
 
2.4.4.  Neytron  şüalanması.  Bəzi    atomları    sürətli    zərrəciklərlə  və  ya                    
γ  ‐kvantlarla  bombardman  edən  zaman  neytron  şüalanması  müşahidə  olunur. 
Məsələn,  neytronları  nüvə  daxilində  zəif  əlaqədə  olan  berillium  atomları                          
α  ‐zərrəciklərin ( həm də γ ‐ fotonların) təsiri ilə neytron mənbəyinə çevrilə bilir: 
Mev
n
C
He
Be
76
.
5
1
0
12
6
4
2
9
4




 
                                                                    
1
0
8
4
9
4
n
Be
hv
Be



 
 
Neytronlar,  elektrik  yükünə  malik  olmadığına  görə,  mühitin  atom  və 
molekullarını  birbaşa  ionlaşdıra  bilmir.  Maddədən  keçərkən  onlar,  böyük  ehtimalla, 
atom  nüvələri  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olurlar.  Daha  dəqiq  desək,  neytronlar  nüvələrlə 
toqquşaraq,  öz  enerjilərinin  bir  hissəsini  onlara  verir  və  nəticədə    “ötürücü  nüvə” 
adlanan    nüvə    yaranır.  Özləri    isə    tormozlanaraq,    enerjilərini  itirirlər  və  yaxud  da 
səpilməklə maddədən kənarlaşırlar. Bu prosesdə neytronlar enerjilərinin çox hissəsini 
kütləsi özlərinin kütlələrinə yaxın olan nüvələrlə toqquşma zamanı onlara verə bilirlər. 
Son  nəticədə  neytronlar  həmin  nüvələrə  birləşməklə,  α  ‐,  β
– 
‐,  β
+ 
‐  şüalanma  yarada 
bilən dayanıqsız nüvələr əmələ gətirirlər.  
Dediklərimizdən aydın olur ki, neytronların maddə tərəfindən udulması böyük 
enerjiyə  malik  “ötürücü  nüvələr”  yaradır  ki,  bu  da,  atomların  “  kənardan  alınma 
radioaktivliyinə ” səbəb olur.  
 
Qeyd edək ki, hər iki hadisə maddənin güclü ionlaşması ilə müşayiət olunur. 

---