Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
61 
 
sola  sürüşməyə,  başqa  sözlə  desək,  bir  vahid  kiçik  kütlə  ədədinə  malik  atomun 
yaranmasına səbəb olur. Atom nüvəsinin   beta ‐ şüalanması elektrik yükü və sükunət 
kütləsi olmayan digər bir zərrəciyin – neytronun da yaranmasına səbəb olur. Müəyyən 
edilmişdir  ki,  bu  zərrəcik  maddə  ilə    zəif  qarşılıqlı  təsirdə  olur  və  canlı  materiyaya, 
demək olar ki,  təsir göstərmir.  
Alfa ‐ zərrəciklər beta ‐ zərrəciklərdən 7300 dəfə ağır zərrəciklərdirlər və onlar 
yüksək  atom  kütlə  ədədinə  malik  bəzi  elementlərin  (məsələn,  radiumun)  radioaktiv 
parçalanması zamanı yaranırlar:
                 88  
Ra 
226
 → α  +  
86  
Rn 
222
 . 
Bu  reaksiya  nəticəsində  yaranan  alfa  ‐  zərrəciklər  4.791  MeV  enerjiyə  malik 
olur və onların sürəti təxminən 17000 km/san ‐ə bərabər olur.  
Hal ‐ hazırda parçalanma zamanı alfa ‐ zərrəciklər yaradan 30  ‐ dan çox təbii 
radioaktiv  element    məlumdur.  Bundan  başqa,  təbiətdə    mövcud    olmayan    bir    çox  
alfa ‐ şüalanma mənbələrini  süni yolla da almaq mümkün olmuşdur. Bunlar, əsasən, 
atom sıra nömrəsi 93 ‐ 104 aralığında yerləşən transuran elementlərdir.  
Protonlar  və  deytronlar  –  ağır  hidrogenin  nüvələridir.  Alfa  ‐zərrəciklərlə 
müqayisədə  protonun  kütləsi  təxminən  4,  deytronun  kütləsi  isə  2  dəfə  kiçikdir. 
Protonlar bəzi nüvə reaksiyalarında birbaşa atom nüvəsindən şüalanırlar. Buna misal 
olaraq,  kükürdün  sürətli  neytronlarla  bobardman  edilməsini  göstərmək  olar  ki,  bu 
zaman son nəticədə  radioaktiv fosfor yaranır:  
      16 
S 
32
   +  
o 
n 
1
 →  
15 
P 
32
  +  
1 
H 
1
 . 
Protonları  və  deytronları  tsiklotronlar,  sinxrofazotronlar  və  digər  nüvə 
zərrəcikləri  sürətləndiricilərinin  köməyi  ilə  çox  böyük  enerjiyə  qədər  sürətləndirmək 
mümkündür. Belə halda onların enerjiləri 10 ‐100 milyard elektron volt ‐a qədər arta 
bilir.  Kosmik  şüaların  tərkibində  protonlar  böyük  enerjilərinin  hesabına  Yerin  maqnit 
sahəsinin  sərhədlərini  keçərək  atmosferə  daxil  olur  və  bir  sıra    nüvə    reaksiyaları  
zənciri  yarada  bilirlər.    Nəticədə    havada    radioaktiv    karbon  (C
14
)  və  radioaktiv 
hidrogen – tritium (H
3 
) yaranır. 
Neytronlar.  İonlaşdırıcı  şüalanmaya  həmçinin  elektrik  yükü  daşımayan, 
neytral  zərrəcikləri  (məsələn,  neytronu)  də  aid  etmək  olar.  Bu  zərrəciklər  bəzi  nüvə 
reaksiyalarında,  həmçinin  də  uran  və  ya  plutoniumun  nüvələrinin  parçalanma 
prosesində yaranırlar ki, bunlardan da ən çox maraq doğuranı neytrondur.  
Nüvə reaksiyaları ən güclü neytron mənbələri hesab olunur. Belə reaksiyalar 
zamanı  yaranan  neytronlar  müxtəlif  sürətlərə    malik  ola  bilirlər.  Bu  səbəbdən  də 
neytronları,  şərti  olaraq,  sürətli  (enerjisi  0.5  –  1  MeV  və  daha  çox),    orta  (enerjisi     
1000 eV ‐dan 500 keV ‐a qədər) və yavaş  (enerjisi 1000 eV ‐dan kiçik) neytronlar kimi 
növlərə  ayırırlar.  Enerjisi  1eV  ‐dan  kiçik  olan  ən  kiçik  sürətli  neytronlar  istilik 
neytronları adlanırlar. 
Elektromaqnit  təbiətli  ionlaşdırıcı  şüalanma.  Elektromaqnit  təbiətli 
ionlaşdırıcı şüalanma  əsasən γ ‐ və rentgen şüalanmalarla təmsil olunur. Korpuskulyar 
terminologiyada bu şüalanmalara uyğun zərrəcikləri γ ‐ və rentgen kvantları (fotonları)  
adlandırırlar.    
γ  ‐şüalanma  nisbətən  böyük  enerjiyə  (adətən  500  keV‐dan  böyük)  malik 
fotonlardan  ibarət  olur  ki,  bunlar  da  nüvə  çevrilmələrində  və  zərrəciklərin 

---

 
 
62 
 
annihilyasiyası  proseslərində  yaranır.  Müxtəlif  nüvə  reaksiyalarının  gedişində  və  bir 
çox  radioaktiv  maddələrin  parçalanması  prosesində  yaranan  γ  ‐şüaların    enerjisi  on 
minlərlə  elektronvolt  ‐dan  milyon  elektronvolt  ‐a  qədər  intervalda  dəyişə  bilir  və  hər 
bir radioaktiv maddənin parşalanması  onun üçün xarakterik olan enerjiyə malik olur 
 
Rentgen  şüalanmasına  uyğun  fotonların  enerjisi  təxminən  1‐500  keV  
hüdudlarında  dəyişir.  Bu  enerji    UB  ‐şüalanma  fotonları  ilə  γ  ‐şüalanma  fotonları 
arasında yerləşən enerji intervalına uyğun gəlir. Rentgen şüalanmasını xarakteristik və 
tormoz şüalanması kimi növlərə ayırırlar. Birinci növ  şüalanma diskret enerji spektrinə 
malik  foton  şüalanmasıdır.  Bu  şüalanma  növü  atomların  energetik  vəziyyətinin 
dəyişməsi  zamanı  yaranır.    Kəsilməz  enerji  spektrinə  malik  ikinci  növ  rentgen 
şüalanması  yüklü  zərrəciklərin  kəskin  tormozlanması,  daha  dəqiq  desək,  onların 
kinetik  enerjilərinin  dəyişməsi  zamanı  yaranır.  Rentgen    şüalanması    mənbəyi    adi 
rentgen  aparatı  borusudur.  Bu  zaman  qızmış  katoddan  termoelektron  emissiyası 
hesabına  qopmuş  elektronlar  elektrik  sahəsində  yüksək  sürət  toplayaraq,  anod 
üzərində  kəskin  tormozlanırlar  və  nəticədə  onların  enerjisi  rentgen  şüalanma 
fotonlarının enerjisinə çevrilir. Kifayət qədər yüksək enerjiyə malik rentgen şüalanması 
betatron  adlanan  qurğuda  elektronların  çox  böyük  sürət  həddinə  qədər 
sürətləndirilməsi  və  onların  bərk  maddə  üzərində  kəskin  tormozlanması  hesabına  
alınır.  Qeyd  edək  ki,  belə  tormozlanma  milyon  elektronvolt  –a  qədər  enerjiyə  malik 
rentgen fotonları almağa imkan verir. 
Yüksək  enerjili  rentgen  şüalanmasını  digər  bir  fiziki  aparatın  –  xətti 
sürətləndiricilərin  köməyi  ilə  də  almaq  olur.  Bu  gün  betatronlardan  və  xətti 
sürətləndiricilərdən tibbdə rentgen şüalanması mənbəyi kimi istifadə edilir.  
Günəşin  özü  də  nəhəng  rentgen  şüalanması  mənbəyidir.  Sadəcə  olaraq,  
Günəşdən  gələn  şüaları  Yer  atmosferi  kəskin  udduğundan  onun  alt  təbəqəsi  olan 
troposferdə  bu  şüaları  müşahidə  etmək  olmur.  Əks  halda  Yerdə  həyatın  olmasından 
söhbət belə gedə bilməzdi. Peyk və kosmik gəmilərdə quraşdırılmış aparatların köməyi 
ilə isə atmosferin yuxarı qatlarında rentgen şüalarını qeydə almaq mümkündür.  
Burada  çox  vacib  olan  bir  faktı  da  qeyd  etmək  yerinə  düşərdi.  Belə  ki,  həm 
qamma,  həm  də  rentgen  şüalarının  canlı  orqanizimlərə  bioloji  təsiri,  demək  olar  ki, 
fərqlənmir.  Dediklərimizdən  aydın  olur  ki,  “ionlaşdırıcı  şüalanma”  anlayışı  fiziki 
təbiətinə görə fərqlənən müxtəlif şüalanma növlərini özündə birləşdirir. Bunların oxşar 
cəhətləri ondan ibarətdir ki, bu növ şüalanmalar yüksək enerjiyə malik olmaqla yanaşı, 
həmçinin  də  enerji  udulması  baş  verən  maddəyə  kimyəvi  təsirinə  görə  yaxın,  canlı 
orqanizimlərə təsirinə görə isə analoji xüsusiyyətlərə malik olurlar. 
 
*
Qeyd.  Radiasiyadan  Mühafizə  üzrə  Beynəlxalq  Komissiya  rusca  Международная 
Комиссия по Радиационной Защите (МКРЗ), ingiliscə isə International Commission on Radiological 
Protection (ICRP) adlanır. 
Diqqət!  Əgər  γ  ‐şüalanmanın  və  ya  β  ‐zərrəciklərin  ekvivalent  doza  gücü  0.6  mkZv/saat 
həddini  aşırsa,  bu  halda  mütləq  rayon  və  Respublika  sanitar  epidemioloji  nəzarət  orqanları 
məlumatlandırılmalıdır. 
 

---