59
isə (1700 m
3
‐ bərk, 2100 m
3
‐ maye) orta radioaktivliklə xarakterizə olunur.
Adı çəkilən AES‐in tullantılarında xüsusi radioaktivlik 10
6
‐10
7
Bk/kq həddinə
çatır (Нац. доклад Армении, 2003). Əlavə olaraq qeyd edək ki, Ermənistanın hazirki
iqtisadi vəziyyəti ilə əlaqədar zərərli tullantıların basdırılması üçün nəzərdə tutulmuş
12 məntəqədən yalnız dördü fəaliyyətdədir. Tullantı məntəqələrinin əksəriyyətinin isə
çayların sahilində yerləşməsi bu tullantıların bir qisminin çaylara axıdılması və
nəticədə onların Kür ‐ Araz çayları şəbəkəsi ilə Xəzərin Abşeron yarımadası sahillərinə
daşınması fikrini söyləməyə əsas verir.
Abşeron yarımadasının ağır, o cümlədən də radioaktiv metallarla digər
çirklənmə mənbəyi palçiq vulkanlarıdır. Nəzərə alsaq ki, yer kürəsində mövcud olan
bütün palçıq vulkanlarının üçdə birindən çoxunun Azərbaycanın, onun da 50 % ‐dən
çoxunun Qobustan və Abşeron yarımadasının payına düşür (Cəfərov E.S. və başq.,
2002), onda bu problemin də ciddiliyi aydın olur. Aparılan tədqiqatlar palçıq
vulkanlarının püskürməsi nəticəsində ətraf mühitə, litosferlə müqayisədə, 100
dəfələrlə çox toksiki, həmçinin də radioaktiv kimyəvi elementlərin səpələnməsini və
vulkanların yaxın ərazilərində radionuklidlərlə lokal çirklənmə zonalarının yaranmasını
göstərir.
Respublikamızın coğrafi vəziyyəti və onun atom‐nüvə silahlarının intensiv
sınaqdan keçirildiyi Semipalatinsk və Nevada ilə təxminən eyni en dairəsində
yerləşməsi Respublikamızın ərazisində qlobal armosfer köçürmələri vasitəsilə daşınan
radioaktiv tozun çökməsinə real şərait yaratmışdır ki, bu da ayrı‐ayrı yerlərdə yeni
lokal çirklənmə zonalarının yaranmasına səbəb olmuşdur (М.А.Абдуллаев,
Дж.А.Алиев.,.1998).
Respublikamız üçün xarakterik olan bu rəqəmlərə müəyyən qədər aydınlıq
gətirək. Müqayisə üçün qeyd edək ki, rəngli televizorun bilavasitə qarşısında
ekspozisiya dozasının gücü 40 ‐ 50 mkR / saat, 10 ‐ 12 km yüksəklikdə uçan
təyyarədə isə 500 mkR / saat təddində olur. Nəzərə alsaq ki, insan təbii radiasiya
mənbələrindən il ərzində 240 mkZv doza qəbul edir, onda yol verilən normanı qəbul
etməsi üçün onun 22 saat təyyarədə uçması, 216 sutka rəngli televizorun qarşısında
oturması və ya 1 dəfə rentgen kabinəsində diş müayinəsində olması kifayətdir
(Радиация. Дозы, еффекты, риск, 1990 ).
3.4. İonlaşdirici şüalanmanin növləri (əlavə)
Məlum olduğu kimi, müxtəlif şüalanma növləri dedikdə, radiodalğalar,
infraqırmızı şüalar, görünən işıq, ultrabənövşəyi, rentgen və qamma şüalar kimi
müxtəlif tezlikli (dalğa uzunluqlu) elektromaqnit dalğaları və həmçinin də
korpuskulyar təbiətli alfa ‐, beta ‐ zərrəciklərin, neytronların, protonların və
müxtəlif nüvə hissəciklərinin yaratdığı şüalanmalar başa düşülür. Zərrəciklər seli və ya
elektromaqnit dalğası olmasından asılı olmayaraq, müxtəlif şüalanmaları ionlaşdırıcı
və ya qeyri ‐ ionlaşdırıcı kimi növlərə ayırırlar. Adı çəkilən şüalanma növləri arasında
rentgen, qamma və korpuskulyar zərrəciklərin yaratdığı şüalanmalar mühitin
zərrəcikləri ilə qarşılıqlı təsir zamanı müxtəlif işarəli elektrik yükləri (ionlar) əmələ
60
gətirmək qabiliyyətinə malik olduqları üçün həmin şüalanma növləri həm də
ionlaşdırıcı şüalanma adlanır.
Dediklərimizdən aydın olur ki, ionlaşdırıcı şüalanmanın korpuskulyar və
elektromaqnit təbiətli növləri vardır. Sıfırdan fərqli sükunət kütləsinə malik
elektronlar, protonlar, neytronlar və s. kimi bir çox zərrəciklər seli korpuskulyar növə,
sükunət kütləsinə malik olmayan rentgen və γ ‐ şüalara uyğun fotonlar seli isə
elektromaqnit təbiətli növə aid edilir.
İonlaşdırıcı şüalanmaya enerjisi molekulların istilik hərəkətinin enerjisinə
bərabər olan kiçik sürətli neytronlar da aid edilir.
Bioloji obyektlər üçün şüalanma o vaxt ionlaşdırıcı olur ki, o, canlı
orqanizmlərin təşkil olunduğu molekullarda kimyəvi rabitələri qırmaqla, bioloji
əhəmiyyətli dəyişikliklər əmələ gətirmək qabiliyyətinə malik olsun.
Aydındır ki, ionlaşdırıcı şüalanmanın tezliyi nə qədər böyük olarsa, onların
daşıdığı enerji də o qədər böyük olar və bu halda şüalar düşdüyü səthin daha dərin
qatlarına nüfuz edə bilər.
Qeyd edək ki, radiodalğalar, infraqırmızı şüalar, görünən işıq ionlaşma yolu ilə
orqanizmin zədələnməsini yarada bilməsələr də, intensivliyi və təsir müddəti böyük
olan hallarda bu şüalar da ciddi bioloji effektlər yarada bilir.
Yüksək kinetik enerjiyə malik olan elektronlar, pozitronlar, neytronlar,
protonlar kimi elementar zərrəciklərin təsiri də canlı orqanizmin molekullarının
yüksək dərəcədə ionlaşmasını yarada bilir.
İonlaşdırıcı şüalanma yaradan korpuskulyar zərrəciklərin əksəriyyəti elektrik
yükünə malik olurlar ki, bunlar da, öz növbəsində, “yüngül” və “ağır” zərrəciklər kimi 2
qrupa bölünürlər. Belə bölgüdə birinci qrupa kütlələri, ən yüngül nüvə olan
hidrogenin nüvəsi ilə (protonla) müqayisədə, 3 tərtib kiçik olan elektronlar və
pozitronlar, ikinci qrupa isə protonlar, deytronlar, alfa ‐ və digər daha ağır zərrəciklər
daxil edilir. Neytral korpuskulyar zərrəciklərdən isə ən çox maraq doğuranı sükunət
kütləsi təxminən protonun kütləsinə bərabər olan neytrondur.
Korpuskulyar təbiətli ionlaşdırıcı şüalanma. Elektronlar və pozitronlar.
Ümumi ad altında beta ‐ zərrəciklər adlanan bu zərrəciklər β
‐
‐
və β
+
‐ şüalanmalar
yaradırlar.
β
‐
zərrəciklər öz fiziki təbiətinə görə nüvə ətrafında fırlanan elektronlardan
fərqlənmirlər. Belə ki, elektronlar kimi, β
‐
‐zərrəciklər də mənfi elementar yük
daşıyıcılarıdırlar. Pozitron adlanan β
+
‐ zərrəciklər isə müsbət yük daşıyıcılarıdırlar və
onların elektrik yükü protonun yükü qədərdir.
Atom nüvələrinin parçalanması zamanı yaranan beta ‐ zərrəciklər
müxtəlif sürətlərə malik olmalarına baxmayaraq, verilmiş növ radioaktiv atom üçün
onların sürəti dəqiq bir qiymətə malik olur. Məsələn, radioaktiv fosforun (
15
P
32
)
parçalanması zamanı yaranan beta ‐ zərrəciklərin sürəti işığın sürətindən bir az kiçik,
ən böyük enerjisi isə 1.7 MeV ‐ə bərabər olur.
Mənfi yüklü beta ‐ şüalanma zamanı ilkin radioaktiv atom Mendeleyev
cədvəlində özündən sağda yerləşən atoma çevrilir. Müsbət yüklü beta ‐ şüalanma isə
Dostları ilə paylaş: |