63
FƏSİL IV
__________________________________________________________________
RADİASİYA SƏVİYYYƏSİNƏ NƏZARƏT ÜSULLARI
Çernobıl AES ‐ də qəzadan sonra əhalinin müəyyən hissəsində ətraf mühitin
radioekoloji vəziyyəti ilə bağlı informasiya əldə etmək və əvvəllər lazımsız hesab edilən
fərdi dozimetrlərə sahib olmaq marağı yarandı. Hətta bəzi şəhərlərdə radio və
televiziya vasitəsilə radioekoloji vəziyyətlə baglı gündəlik məlumatlar da
yayımlanmağa başladı.
Bu gün əhali arasında fəaliyyətdə olan və tikilməsi planlaşdırılan AES‐lərə qarşı
açıq‐aşkar etiraz edənlərin sayı kifayət qədərdir. Həmçinin də müxtəlif AES‐lərdə
(məsələn, Boyük Britaniyanın Uindskeyl, ABŞ‐ın Tri Mayl Aylend, keçmiş SSRİ‐nin
(Ukraynanın) Çernobıl, Yaponiyanın Fukusima AES‐lərində) və atom sualtı
qayıqlarında baş verən qəzalar, nüvə poliqonları ərazilərində yaranmış mürəkkəb
ekoloji vəziyyət, radioaktiv tullantıların daşınması və basdırılmasının yaratdığı
problemlər və bu kimi çoxlu sayda digər hallar əhalinin bir qismində psixoloji gərginlik
və bəzən də hətta kiçik radiasiya səviyyəsinə qarşı belə qorxu hissləri (radiofobiya)
yararmışdır.
Qeyd edək ki, yaxın vaxtlara qədər radiasiya səviyyəsinə nəzarət etməyə
imkan berən dozimetrik – radiometrik cihazlar yalnız radisiya ilə əlaqəsi olan az
sayda insanları maraqlandırırdısa, bu gün bu cihazlara sahib olmaq istəyində olanlar
kifayət qədərdir və əhalinin istifadəsi üçün müxtəlif tip məişət dozimetrlərinin işlənib
hazırlanması və istehsalı ilə onlarla dövlət müəssisələri məşğul olur. Belə dozimetrlərin
ilk partiyası artıq açıq satışa da buraxılmışdır.
4.1. İonlaşdırıcı şüalanmanın qeydə alınmasının fiziki əsasları
Radioaktivlik hadisəsinin kəşfindən az sonra, təkcə radioaktiv şüalanmanı
qeydə almağa deyil, həm də onun səviyyəsini qiymətləndirməyə imkan verən xüsusi
cihazların yaradılması zərurəti yarandı.
İonlaşdırıcı kamera adlanan həmin cihazların ilkin variantının iş prinsipi
radioaktiv şüaların mühitin atomlarını ionlaşdırmaq (onlardan elektron qoparmaq)
qabiliyyətinə əsaslanmışdır.
Ümumiyyyətlə götürdükdə, yüklü zərrəciklərin, γ ‐ kvantların və neytronların
qeydə alınma üsulları adı çəkilən zərrəciklərin maddə ilə hər hansı qarşılıqlı təsir
proseslərinə əsaslanır (Левин В.Е., Хамьянов Л.П., 1979; Абрамов А.И. и др., 1986).
Məsələn, konkret olaraq, yüklü zərrəciklərin qeydə alınması üçün onların ionlaşdırıcı
təsirindən istifadə olunur və son nəticədə detektor üzərinə düşən şüaların yaratdığı
cərəyan ölçülür. Belə ki, bu zaman şüalanmanın yaratdığı elektronlar və müsbət ‐
64
mənfi yükə malik ionlar elektrik sahəsinin təsiri altında elektrodlara tərəf hərəkət
etməklə, verilmiş dövrədə cərəyan yaradırlar ki, bu cərəyanın şiddətinə əsasən də
radiasiyanın səviyyəsi müəyyən edilir. Aydındır ki, şüalanma səviyyəsi yüksək olan
halda, əmələ gələn ionların sayı və son nəticədə cərəyan şiddəti də yüksək olacaq.
Belə dövrədə çıxış siqnalı gərginlik və ya cərəyan impulsu şəklində özünü biruzə verir.
Yaranmış impulsun amplituduna əsasən zərrəciyin enerjisi, impulsun formasına əsasən
isə zərrəciyin növü haqqında fikir söyləmək mümkün olur.
Məlum olduğu kimi, fotoqrafik üsul ionlaşdırıcı şüalanmanı qeydə almaq üçün
istifadə olunan ilk təcrübi üsul olmuşdur. Bekkerel məhz, ilk dəfə olaraq, bu üsulla
sonradan radioaktiv şüalar adlandırılan şüaları qeydə ala bilmişdur. Fotoemulsiya
üsulu adlanan bu üsulun əsasında böyük sürətli yüklü zərəciklərin emulsiya təbəqəsi
çəkilmiş foto lövhədə hərəkəti zamanı öz yollarında gizli xəyal əmələ gətirmək
qabiliyyəti durur.
Qeyd edək ki, radioaktiv şüalanmanın təsiri ilə bir sıra maddələrdə dönməz
kimyəvi çevrilmələr baş verir. Bu cür çevrilmələr şüalanmış maddələrin optik sıxlığını,
onun rəngini, kimyəvi reaksiya çıxımını və s. dəyişdirə bilir ki, bu dəyişmələrin də
əsasında radioaktiv şüalanmanın qeydə alınma prinsipi dayanır.
İonlaşdırıcı şüalanmanın ssintilyatorlar və ya fosforlar adlanan bəzi
maddələrdən keçməsi zamanı ssintilyasiya (görünən və ya UB işıq parıltıları) əmələ
gəlməsi bu hadisədən ionlaşdırıcı şüalanmanın qeydə alınmasında istifadə edilə
bilməsinin əsasını qoymuşdur. Bu halda yaranmış parıltıları qeydə almaqla,
şüalanmanın səviyyəsini müəyyən etmək olur.
Radioaktiv şüalanmanı qeydə almaq və onun xüsusiyyətlərini öyrənmək
üçün Çarlz Vilsonun 1912 ‐ ci ildə işləyib hazırladığı kamera böyük əhəmiyyət kəsb
etmişdir. Sayğacın iş prinsipinin əsasında kameraya daxil olan ionlaşdırıcı zərrəciyin
trayektoriyası boyunca əmələ gələn ionlar zənciri üzərində işçi həcmə doldurulmuş
ifrat doymuş su buxarının asanlıqla kondensasiya etməsi dayanır. Su damcılarından
yaranmış iz təkcə ionlaşdırıcı zərrəciyi qeydə almağa deyil, həm də onun enerjisini,
sürətini və yükünü qiymətləndirməyə imkan verir.
Elementar zərrəcikləri qeydə almaq üçün istifadə olunan ən yaxşı
üsullardan biri də temperaturu qaynama temperaturuna yaxın ifrat qızmış maye ilə
doldurulmuş kameradan istifadə etməkdir. Qabarcıqlı kamera adlanan bu kameraya
boyük sürətli yüklü zərrəciyin daxil olması onun yolu boyunca buxar qabarcıqlarının
yaranmasına səbəb olur və nəticədə zərrəciyin izi boyunca yaranan buxar qabarcıqları
zənciri onun hərəkət izini əmələ gətirir. Yaranmış izə əsasən də zərrəciyi qeydə almaq
mümkün olur.
1951 ‐ ci ildə Vavilov ‐ Çerenkov şüalanması adlanan şüalanma növünün aşkar
edilməsi də bu şüalanmadan elementar zərrəcikləri və γ ‐ kvantları qeydə almaq üçün
istifadə edilə bilməsinin başlanğıcını qoydu. Bu əsasda işləyən sayğaclardan işığın
mühitdəki faza sürətindən böyük sürətlə hərəkət edən α ‐ və β ‐zərrəcikləri qeydə
almaq üçün istifadə edilir. Bu halda, məlum olduğu kimi, α ‐ və β ‐ zərrəciklər kimi
yüklü zərrəciklərin maddədə hərəkəti zamanı Vavilov ‐ Çerenkov şüalanması yaranır.
Dostları ilə paylaş: |