115
tərəfindən zəbt olunmaqla, radioaktiv
14
C izotopunu yaradır: n +
14
N →
14
C + p.
C
14
izotopunun xarakterik xüsusiyyəti onun 5730 il ‐ə bərabər böyük
yarımparçalanma perioduna malik olmasıdır. Həmçinin də, məlum olduğu kimi, üzvü
maddələrin əsas tərkib hissəsini təşkil edən karbon canlı və cansız təbiət arasında fəal
mübadilədə iştirak edir və bu mübadilənin nəticəsində bütün canlı orqanizmlərdə C
12
ilə yanaşı, az miqdarda da olsa, C
14
izotopu mövcud olur
.
Tritium (H
3
) ‐ kosmik neytronların azot və oksigen nüvələri ilə reaksiyası
nəticəsində yaranır. Yarımparçalanma periodu 12.3 il olan H
3
izotopu aşağıdakı
sxem üzrə parçalanaraq, 5.69 keV ‐ə bərabər orta enerjili elektronlar seli yaradır:
1
H
3
→
2
He
3
+ β
‐
.
Suda yaxşı həll olduğundan atmosferdə yaranan tritiumun çox hissəsi su
dövriyyəsində iştirak edir və bu səbəbdən də ən çox iri çaylarda və dənizlərdə toplanır.
Qeyd etdiklərimizi ümumiləşdirməklə deyə bilərik ki, biosferə, mion və
elektronlardan təşkil olunmuş ikinci kosmik şüalanmanın ionlaşdırıcı komponenti ilə
yanaşı, həm də neytron komponenti təsir edir.
Yer səthində verilmiş ərazi üçün kosmik şüalanma səviyyəsinin kifayət qədər
stabil olmasına baxmayaraq, bu səviyyə geomaqnit en dairələrində müxtəlif olmaqla
yanaşı, həm də, hündürlükdən asılı olaraq, dəyişə bilir. Daha dəqiq desək, əhalinin
şüalanmaya məruz qalma dərəcəsi yüksək dağlıq ərazilərdə əhəmiyyətli dərəcədə
yüksək olur. Buna baxmayaraq, nisbətən aşağı hündürlüklərdə belə, bəzən təbii
torpaq mənbələrinin yaratdığı xarici şüalanma onun normal dəyişmə hüdudlarını aşa
bilir. Bu ərazilərdə əhalinin illik doza şüalanması, normal radiasiya fonunda yaşayan
əhali ilə müqayisədə, bir tərtibdən də çox olur.
Cədvəl 5.1‐də dəniz səviyyəsində normal fona malik ərazilər üçün təbii
şüalanma mənbələrinin illik effektiv doza qiymətləri göstərilmişdir.
Qiymətlərdən göründüyü kimi, xarici şüalanma dozasına əsas töhvəni
ionlaşdırıcı komponent verir. Bu komponent atmosferin yuxarı qatlarında yüklü
pionların parçalanması zamanı yaranan mionlardan və, həm ionlaşma nəticəsində,
həm də kaskad proseslərində mionların parçalanmasından yaranan elektronlardan
ibarət olur. Bu rəqəm təxminən 280 mkZv ‐ ə bərabər olur.
Nisbətən kiçik şüalanma dozası bu zaman primordial nuklidlərin payına düşür
ki, bunlardan da 120 mkZv ‐i kalium, 90 mkZv ‐ i U
238
izotopunun ailə üzvləri,
140 mkZv ‐ i isə Th
232
ailəsinin nuklidləri yaradır. Bu prosesdə daxili şüalanmada
kosmogen nuklidlərin payı çox az (15 mkZv), K
40
və uran ‐ torium sırası nukldlərinin
payı isə nisbətən böyük olur (uyğun olaraq, 180 mk Zv, 950 mk Zv və 190 mk Zv).
Belə çıxır ki, xarici şüalanma 650 mkZv, daxili şüalanma isə 1341 mkZv ‐ə
bərabər şüalanma dozası yaradır. Ümumi şüalanma dozası bu halda ~ 2000 mkZv
təşkil edir.
Atom Radiasiyasının Təsirinə dair Elmi Komitənin (ARTEK
*
) məlumatlarına
əsasən dəniz səviyyəsində ionlaşdırıcı komponent bir saniyədə hər kub santimetr
həcmdə 1.9 – 26 ionlaşma yarada bilir. Bu zaman neytronlar selinin sıxlığı
8∙10
‐3
sm
‐2
∙ san
‐1
həddində olur
(НКДАР ООН, 1982).
116
Cədvəl 5.1.
Dəniz səviyyəsində normal fona malik ərazilər üçün təbii şüalanma
mənbələrinin illik effektiv doza qiymətləri
Mənbə
İllik effektiv doza, mkZv
Xarici şüalanma
Daxili şüalanma
Cəmi
Kosmik şüalar
ionlaşdırıcı komponent
neytron komponenti
280
20
‐
‐
280
20
Kosmogen nuklidlər
‐
15
15
Primordial nuklidlər
kalium ‐40
rubidium‐87
uran‐238 sırasının nuklidləri
torium‐232sırasının nuklidləri
120
‐
90
140
180
6
950
190
300
6
1040
330
Cəmi
650
1341
2000
Həm ionlaşdırıcı, həm də neytron komponentlərinə aid göstəricilər yüksəklik
artdıqca, artır (cədvəl 5.2).
Cədvəl 5. 2.
Kosmik radiasiyanın şüalanma gücünün hündürlükdən asılılığı
Dəniz səviyyəsindən
hesablanan hündürlük,
km
Ionlaşdirici komponent,
ion cütünün yaranması,
sm
‐3
∙san
‐1
Neytronlar seli,
sm
‐2
∙san
‐1
0 – 0.1 (sahilyani ərazi)
1.9 – 2.6
8∙10
‐3
0.1 – 0.5 (düzənliklər)
2.6 – 3.0
8∙10
‐3
0.5 – 1.5 (dağətəyi)
3.0 – 5.6
1.7∙10
‐2
1.5 – 2.5 (alp çəmənlikləri)
5.6 – 6.5
6.4∙10
‐2
2.5 – 4 (bitki və quşların məskəni)
6.5 – 14.6
1.8∙10
‐1
10 (mikroorqanizmlərin yığışdığı
yer, təyyarə uçuşları)
162
1.4
Qeyd :
*
ARTEK ‐ ingiliscə Scientific Committee on the Effekts of Atomic Radiation
(SCEAR), rusca isə Научный Комитет по Действию Атомной Радиации
( НКДАР) adlanır.
Cədvəldən görünür ki, düzənliklərdə bu rəqəmlərdə, sahil zonaları ilə
müqayisədə, az artım müşahidə olunduğu halda, dağ ətəklərində (1.5 km ‐ ə qədər
yüksəkliklərdə) artım iki dəfəyə qədər olur. Məsələn, zəngin fauna və floraya malik Alp
yüksəkliyi çəmənliklərində ionlaşdırıcı komponent 3 dəfə, neytronlar seli isə bir tərtib
yüksək olur.
Dostları ilə paylaş: |