Microsoft Word riyaziyyatin tedrisinde umumilesdirme 2009. doc
Yüklə 3,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
_____________Milli Kitabxana_____________ 127
ümumi prinsipinin aşkar edilməsi biliklərin köçürülməsinin daxili psixoloji şərtini təşkil edir. Hər hansı başqa bir fəaliyyət kimi analiz-sintez və ümumiləşdirmə də, ümumiyyətlə təfəkkür fəaliyyəti də həmişə şəxsiyyətin müəyyən təlabatlarından irəli gəlir. Təlabat yoxdursa, onun törədə biləcəyi fəaliyyət də yoxdur. Təfəkkürü və ya hər hansı başqa bir psixoloji prosesi öyrənərkən, psixologiya elmi məhz hansı təlabat və motivlərin insanı idrak fəaliyyətinə sövq etdiyini, hansı konkret şəraitdə onda analiz, sintez və s. yə təlabət əmələ gəldiyini nəzərə alır, onu bu və ya digər ölçüdə tədqiq edir. 2.7.5. Şagirdlərdə yalnız konkret vəziyyətlərdə təfəkkür priyomlarını deyil, təfəkkürün ümumi priyomlarını formalaşdırmaq lazımdır. Məsələn, şagirdlər tənlik qurmaqla konkret mətnli məsələləri həll etmək bacarığına sahib olmaqla, məsələ həllinin ümumi priyomlarından birini- tənlik qurma metodunu mənimsəyirlər. Təfəkkürün daxili şərtləri fəallığın səviyyəsi və idrak prosesində analiz, sintez və ümumiləşdirmə kimi fikri əməliyyatların qarşılıqlı əlaqəlilik dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Təfəkkürün xarici şərtləri, hər şeydən əvvəl təfəkkürün öz obyekti, habelə subyekt və obyektə qarşılıqlı təsir edən mühitdir. Riyazi, təbiətşünaslıq, humanitar, informatik, nəzəri və empirik təfəkkürlərin hər birinin özünə məxsus xüsusiyyətləri, cəhətləri və komponentləri vardır. Riyaziyyatın tədrisində ümumiləşdirmənin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün bunların mahiyyətlərini, fərqini bilmək və yeri gəldikdə şagirdlərə də öyrətmək lazımdır.
Riyaziyyatın təlimi prosesində müvafiq anlayışlar və münasibətlər mənim- sənilir və formalaşır. Ona görə də təlim prosesində anlayışların mənimsənilməsi və inkişafı, teoremlər isbatı və məsələlər həlli bir sıra zəruri bacarıqların yaranmasına, həmin bacarıqlar isə öz növbəsində daha dəqiq mənimsəməyə və inkişafa səbəb
_____________Milli Kitabxana_____________ 128
olur. Şagirdlərin təlimi fəaliyyətində mühüm rol oynayan, riyazi anlayışların mənimsənilməsi və inkişafını təmin edən, onların öyrəndikləri qaydaları, teoremləri bütün zəruri hallara tətbiq etmək imkanı verən, yeni tipli məsələni həmişə düzgün həll etməyə şərait yaradan bu cür əqli bacarıqlardan biri də ümumiləşdirmədir. Daima fərqləndirmə ilə müşayiət olunan, dəqiq müqayisə olmadan zəruri və düzgün şəkildə formalaşa bilməyən, ümumiləşdirmə insanın fikri fəaliyyətində lazımi şəkildə özünü göstərən prosesdir. Bunu insanın idrak obyektlərinin təbiəti tələb edir. Axı dərk etdiyimiz riyazi obyektlər və münasibətlər, o cümlədən mənimsəmək istədiyimiz anlayışlar bir- birilə oxşar və fərqli cəhətlərə, bir-birini tamamlayan və ya təcrid edən ünsürlərə malikdir. Deməli, düzgün riyazi biliklərə yiyələnmək üçün düzgün ümumiləşdirmə aparılmalıdır. Adətən, tədris prosesində baxılan riyazi obyekt və münasibətləri təhlil etmək, ümumi və mühüm əlamətlərini müəyyənləşdirmək, onları həmin əlamətlər üzrə birləşdirmək, qruplaşdırmaq, bunlar haqqında ümumi bir fikrə gəlməli oluruq. Riyazi obyekt və münasibətləri fərqləndirmək nəticəsində onların haqqında yaranan ümumi fikir müəyyən qrup obyekt və münasibətə aid olmaqla, onlar üzərində əməliyyat aparmağa imkan verir. Riyazi obyekt və münasibətləri fərq- ləndirməklə yanaşı müvafiq oxşar əlamətlərə görə ümumiləşdirmək də lazım gəlir. Bu cür fikri əməliyyat ümumiləşdirmədir. Bu əməliyyatla riyazi obyekt və mü- nasibətlərdəki ümumi cəhətləri aşkara çıxarırıq. Bu ümumi cəhətlər obyekt və mü- nasibətin müəyyən əlaməti, hissəsi, ünsürü və s. ola bilər. Obyekt və münasibətlər arasındakı bu ümumi cəhətləri aşkara çıxarmaq üçün ilk növbədə onları qarşı- laşdırmaq, müəyyən əlamətlərinə görə müqayisə etmək, ortaq və fərqli cəhətləri müəyyənləşdirmək və mühüm əlamətlər üzrə birləşdirmək lazım gəlir. Deməli, riyazi obyekt və münasibətləri bir-birindən fərqləndirmək üçün onları ümumiləş- dirməyi bacarmaq, müvafiq qrupa daxil edə bilmək imkanına yiyələnməyi şagirdlərə öyrətmək lazımdır. Digər tərəfdən belə ümumiləşdirmə bacarığının yaranması üçün obyekt və münasibətləri, onların əlamət və xassələrini fərqləndirə bilmək tələb olunur. Ona görə də ümumiləşdirmə bacarığına sahib olmaq üçün ilk _____________Milli Kitabxana_____________ 129
növbədə nəzərdən keçirilən obyekt və münasibətləri mühüm əlamətlərinə görə təhlil etməyi, həmin əlamətləri fərqləndirməyi, təcrid etməyi bacarmaq lazımdır. Ümumiləşdirmə bir zehni bacarıq kimi formalaşmadan şagirdlərin məqsədəyönəlmiş fəaliyyətini təmin edə bilməz. Ona görə də görkəmli psixoloq S.L.Rubinşteyn təlim prosesində fikri fəaliyyətin analiz, sintez, mücərrədləşdirmə və ümumiləşdirməyə əsaslandığını xüsusi olaraq qeyd edir. Öz idrak obyektlərini düzgün fərqləndirmək və ümumiləşdirmək bacarığına yiyələnmək şagirdlərin əqli inkişafına əsaslı təsir edir. Bu da onların riyazi təlimdə müvəffəqiyyət qazanmaları üçün şərait yaradır. Fikri proseslər (analiz, sintez, müqayisə, mücərrədləşdirmə, ümumiləşdirmə və s.) həmişə faktiki olaraq müəyyən fənnin (hesab, həndəsə, cəbr, qrammatika və s.) tətbiqi əsasında həyata keçir və buna görə də müxtəlif hesab, həndəsə və s. əməliyyatları şəklində meydana çıxır. Ümumiləşdirmə insanda birdən-birə yaran- mır. İdrak obyektlərini fərqləndirməyə imkan verən düzgün ümumiləşdirmənin yaranması müxtəlif mərhələləri, inkişaf səviyyələrini keçir. Psixoloji tədqiqatlara əsasən cisim və hadisələrin əlamət və keyfiyyətlərinin şagirdlər tərəfindən ümumiləşdirilməsinin üç inkişaf mərhələsi mümkündür: 1) mövcud əyani şəraitdə həyata keçirilən əməli və ya hissi; 2) əyani; 3) anlayış və ya elmi ümumiləşdirmə. Birinci - hissi mərhələdə ümumiləşdirmə mövcud əyani şəraitdə ayrı –ayrı cisim və hadisələrin xarici, əyani əlamətlərini ayıraraq bilavasitə qavramaq əsasında baş verir. Bu mərhələdə nəinki əsas və ümumi əlamətlər, hətta formal, ikinci dərəcəli əlamətlər də ümumiləşdirilə bilir. Ona görə də belə ümumiləşdirmə zamanı tez-tez səhvlərə yol verilir. Həmin ümumiləşdirmə bilavasitə qavrayış və praktik fəaliyyət zamanı baş verməsi ilə əlaqədar olaraq psixoloqlar onu empirik ümumiləşdirmə adlandırırlar. Bu mərhələ adətən, ümumiləşdirmənin elementar inkişaf səviyyəsi hesab edilir. İkinci səviyyə cisim və hadisələr haqqında əsas biliklərin, eləcə də əyani obraz və təsəvvürlər şəklində əks olunan formal əlamətlərin ümumiləşdirməsi ilə xarakterizə olunur. Üçüncü səviyyə isə cisim və hadisələrin, onların arasındakı Yüklə 3,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|