B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
146
—
adamlar il t rif g tirdi. ( .Haqverdiyev)
Gec -gündüz, s h r-
ax am,
m n yaz ram, oxuyuram. (B.Vahabzad )
Könül s rraflar , söz s rraflar
D rdlinin d rdini qan b h mi . (B.Vahabzad )
2. Zaman z rfliyinin mühüm ifad vasit sind n biri d zaman
m nal isiml rdir. Bunlar zaman z rfliyi v zif sind o q d r geni
i l nir ki, h tta bir çox hallarda zaman z rflikl ri il qar d r l r.
M s l n:
Me l r, me l r, do urdan da siz,
Yayda da,
q da da bir bahars n z! (S.Vur un)
Yayda yayla md r,
q da oyla m,
Yazda seyrangah m bu da lar m nim! (A. l sg r)
Yazda ya l gey r ya l bulaqlar
Pay zda bo alar ba çalar, ba lar. (H.Arif)
M n Az rl u aql qdan tan idim. mran Zeyn bi u aql qdan
tan y rd . ( . xl )
M kt b gedib-g ldiyi günl ri, q da bir-
birl rini qara basd qlar n , yaz aylar nda ç m nlikd oynay b
kollar n dibind n b növ y d qlar n yad na sald . ( . xl )
3. Dilimizd bir s ra zaman m nal qo malar vard r ki,
(m s l n,
vv l, sonra, qabaq, b ri v s.) bunlar bir s ra söz v
birl m l r qo ularaq zaman z rfliyi v zif sind ç x edir.
M s l n:
P l ng n r ç kir hücumundan qabaq.
On d f
demi m bayaqdan b ri sözüm baxm rsan. B s molla deyirdi,
bir h ft d n sonra m lum olacaqd r. (N.N rimanov)
ndi o
vaxtdan b ri h r bahar o t k m zar üstünd bir bülbül oxuyur.
( . f ndiyev)
M n Güney q laqdan ç xandan b ri h yat m n bu
k d rli s rgüz ti haqq nda kims y bir söz dem mi m.
( . f ndiyev)
Ayr l qdan sonra do ma yerl r ona daha göz l
görünürdü. ( . xl )
Bir az bundan vv l ç xmam d nm ? ( . xl )
4. Zaman z rfliyinin ifad vasit l rind n biri d
t yini söz
birl m l ridir. I növ t yini söz birl m l rinin t r fl ri, ad t n
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
147
—
ayr -ayr l qda cüml üzvl ri olur. Lakin t r fl rd n biri, xüsusil
ikincisi çox zaman semantik c h td n z ifl yir.
Bu zaman t r fl r
bir-birind n ayr lm r v n tic d birlikd zaman z rfliyi kimi ç x
edir. M s l n:
Birinci add mda lov alananlar,
ikinci add mda
y x lacaqlar.
S n yaman günd öz ilqar ndan ayr dü m .
II, III növ t yini söz birl m l ri cüml d tez-tez zaman
z rfliyi kimi ç x edir. M s l n:
riyir yaz günü güzeyd ki qar.
H l bu müzakir l r ilin vv lind n ba lanm d .
Gec nin meh-
ribanl nda bir int has zl q, bir ehti am var idi. ( . f ndiyev)
5. Zaman z rfliyinin sas ifad vasit l rind n biri d feili
ba lama v feili ba lama t rkibidir. M s l n:
Çalxaland qca,
buland qca zaman nehr kimi,
ya ya üst ç x r, ayran
ayranl q olur. (Sabir)
S h r m ni yola salanda camaat n
qar s nda a lasan s nd n inciy r m. Yar an n qa nda at
ki n y nd rinin g ldiyini hiss etdi. ( . xl )
Biz d yirmandan
ç x b ged nd , Q dir qaqq lday b ucadan gül r k – siz öl siniz –
dedi. ( . f ndiyev)
6. B z n sonu
an, vaxt, zaman sözl ri il bit n feili sif t
t rkibi d cüml d zaman z rfliyi olur. M s l n:
Bir gün me d
g zdiyimiz zaman Ülk r doluxsunmu halda m n dedi. Geni
q lbiniz irin bir yuxu kimi m ni c zb etdiyi zaman d rnaqla-
r mla sin mi did r k hönkür-hönkür a lad m. ( . f ndiyev)
M kt bd oxudu u vaxt q v yay t till rind yolda lar il
h r h min bu k s c rla g lib-ged rdi. ( . xl )
Zaman z rfliyinin bir s ra m na növl ri var. Bunlar a a dak -
lard r:
1. Zaman z rfliyinin bir qismi ümumi zaman m zmununa
malik olur. M s l n:
Q m ç km , Musa day , dünya h mi bel
qalmaz.
2. Zaman z rfliyinin bir qismi i in, ç x ba lan c zaman n
bildirir v
haçandan?sual na cavab verir. M s l n:
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
148
—
Dedi: bilm z idim binadan, ba dan,
Öyr nmi m gözü ç xm qarda dan. (Q.Zakir)
3. Zaman z rfliyinin bir qismi i in qurtaracaq zaman n
bildirir. M s l n:
Ordan bura g linc bir az ömür qazand m.
4. Zaman z rfliyinin bir qismi i in h m ba lan c n , h m d
qurtaracaq zaman n bildirir. M s.:
S h rd n ax ama q d r kül k
m ni vurmasa, gec l r rahat yuxum g lm z.
Yer z rfliyi. Yer z rflikl ri i in, h r k tin icra olundu u yeri,
h r k tin istiqam tinin ba lan c v qurtaracaq nöqt sini, i in,
h r k tin keçdiyi yolu v
yan n tutdu u sah ni bildirir.
Haraya?, haradan?, haraya kimi?, haradan haraya?, hara il ?
suallar ndan birin cavab verir. Yer z rfliyinin bir s ra m na
növl ri vard r. Bunlar a a dak lard r:
1. Yer z rflikl rinin bir qismi i in, h r k tin icra olundu u yeri
v yan n yerl diyi sah ni bildirir. Yer z rfliyinin bu növü ismin
yerlik hal nda olan yer z rfl ri, yer bildir n isiml r, t yini söz
birl m l ri, frazeoloji vahidl r v s. il ifad olunur, i in,
h r k tin icra olundu u yeri bildirir. M s.:
ndi m n s ni burda
körp ça lar nda t s vvür edir m. Uçdum, qanadlar m b rkidi
göyd .
Hökmdar yeddi q z l dir kli çad rda,
yeddi tirm dö k
üstünd yl di. ( . f ndiyev)
O, ayaqlar n cütl y r k xalçan n
üstünd süzürdü.
Yarm mm d Rüst m ki iy oferin yan nda yer
haz rlam d . (M. brahimov)
Müharib Ba dad n qula n n
dibind gedirdi. Bel bir göz l vaxtda a ac n alt nda, otun üs-
tünd bir universitet t l b si, “student” yl mi di v h rd nbir
öz traf na n z r yetirib fikr gedirdi. (N.N rimanov)
B y iç ri
buyurub gördü ki, samovar stolun üstünd qaynamaqdad r v
xan m da samovar n yan nda yl ib. ( .Haqverdiyev)
Yolda
yazm am, pis x tt dü übdür, in allah Peterburqa ged nd bir
neç yerini düz ldib ver r m oxuyarsan. (N.N rimanov) Lakin el
bu vaxt ah n qorxunc v ziri Taygöz Yusif iç ri girib hökmdar n
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
149
—
hüzurunda yer q d r t zim etdi. ( . f ndiyev)
Qar ayaqlar n n
alt nda xar lday r, islanm ot kökl ri zilirdi. ( . xl )
El bu vaxt
qar yara-yara g l n “Pobeda” idar nin qaba nda dayand .
( . xl )
2. Yer z rflikl ri i in, h r k tin istiqam tini bildirir. stiqam t
bildir n yer z rflikl ri ismin yönlük hal nda olan yer z rflikl ri,
yer bildir n isiml r, t yini söz birl m l ri
v frazeoloji vahidl rl
ifad olunur. M s.:
Oraya n t h r g lim, p nc r d n g ls m
gör rl r. Uzaqdan qara nöqt l ri and ran heyvanlar çöll r
s p l nmi di. ( . xl )
Bir azdan o üz adlay b, qarla örtülü
qoru a keçdi. ( . xl )
Ya arm gözl rimi yana çevirib
h y t
ç xd m. Sanki atas yumru u Qara n kür yin yox,
P ri an n
ür yinin ba na endirmi di. (M. brahimov)
Onu canl döyü mey-
dan ndan ay r b, dörd divar aras na qapad lar.
Yax , b s oraya
köçüm?
Oraya dü nin heç sümüyü d l g lm zdi. ( . xl )
3. Yer z rflikl rinin bir qismi i in ç x nöqt sini bildirir. Yer
z rfliyinin bu növü ç x l q halda olan yer z rfl ri, yer bildir n
isiml r, t yini söz birl m l ri v s. il ifad olunur. M s.:
R dd ol
buradan a lama zar-zar, dil nçi. Elçil r bir gün s n yoldan
salam gönd r r. Bir gün eyx
ban n ç p rinin yan ndan
ötürdüm. Bir göz q rp m nda sahild n araland . ( . xl )
4. Yer z rflikl rinin bir qismi i in, h r k tin varaca , çataca
son nöqt ni bildirir. Yer z rflikl rinin bu növü
kimi, q d r, t k,
can, c n v s. hüdud bildir n qo malar n art r ld sözl r v
birl m l rl ifad olunur. M s.:
öhr timiz qalx b indi ulduzlara,
aya kimi. Yol qalan n iç risin d k uzan rd .
5. Yer z rflikl rinin bir qismi i in, h r k tin h m ba lan c,
h m d qurtaraca nöqt ni bildirir.
Birincisi ç x l q, ikincisi
yönlük halda olan sözl rl ifad olunur v
haradan?, haraya
kimi? suallar na cavab verir. M s.:
Bu g mi arxadan c bh y
qo un, c bh d n arxaya yaral da y rd . Sahild n ortaya q d r
suyun üzü sakit idi.