B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
158
—
c) bütöv v ya yar mç q cüml olmas .
4.
g r sad cüml d h mcins üzvl r, xüsusil m -
l r, xitablar, ara sözl r varsa, onlar n h r birini d
qeyd etm k laz md r.
5. Sad cüml üzvl rin gör t hlil edilir v h r bir
üzvün ifad vasit l ri göst rilir.
6. Sad cüml üzvl rin gör t hlil edil rk n birinci
cüml nin qrammatik sas olan x b r, sonra
mübt da, daha sonra x b r zonas ndan ba layaraq
mübt da zonas na q d r dig r ikinci d r c li üzvl r
(z rflik, tamaml q, t yin) tap l r v onlar n h r
birinin ifad vasit l ri qeyd olunur.
Sad cüml nin sintaktik t hlili.
A a dak cüml nin ifahi v yaz l sintaktik t hlilini
nümun kimi veririk
1
:
a) ifahi t hlil:
K ndin yax nl nda q vr la-q vr la r ldayan çay
yeni do an gün i gözqama d r c parlaql qla ks
etdirirdi.
1. fad m qs di v intonasiyaya gör n qli
cüml dir.
2. Qurulu ca sad cüml dir, bir qrammatik sas var
(çay ks etdirirdi).
3. Çütt rkibli cüml dir, geni dir, bütöv cüml dir.
4. Cüml üzvl rin gör :
Çay n edirdi? – ks etdirirdi, x b rdir, feili x b r-
dir, mübt da il (çay) uzla ma laq sind dir, sad
x b rdir.
1
.M. hm dov. Linqvistik t hlil bacar qlar a lanmas n n
elmi-metodik
saslar . “T hsil” n riyyat , Bak , 1997, s.45-47
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
159
—
N ks etdirirdi? – çay, mübt dad r, isiml ifad
olunmu dur, sad mübt dad r.
N yi ks etdirdi? – gün i, tamaml qd r, vasit siz
tamaml qd r, isiml ifad olunmu dur, x b rl idar
laq sind dir, sad tamaml qd r.
Nec ks etdirirdi? – parlaql qla, z rflikdir, t rzi-
h r k t z rfliyidir, z rfl ifad olunmu dur, x b rl
yana ma laq sind dir, sad z rflikdir.
Hans çay? – k ndin yax nl nda q vr la-q vr la
r ldayan, t yindir, feili sif t t rkibi il ifad
olunmu dur, t yin etdiyi üzvl (mübt da il ) yana ma
laq sind dir, mür kk b t yindir.
Hans gün ? yeni do an, t yindir, feili sif t t rkibi
il ifad olunmu dur, t yin etdiyi üzvl (tamaml qla)
yana ma laq sind dir, mür kk b t yindir.
Nec parlaql qla? – gözqama d r c , t yindir, sif tl
ifad olunmu dur, t yin etdiyi üzvl (z rflikl )
yana ma laq sind dir, sad t yindir.
b) Yaz l t hlil:
Yaz l t hlil h m
rti i ar l rl , h m d c dv l
klind apar la bil r. rti i ar l r a a dak kimi
q bul olunmu dur:
Mübt da:
(bir düz x tl )
X b r: (iki düz x tl )
Tamaml q: (k sik x tl rl )
T yin: ~~~~~~~~~~~~~~~
(dal al x tl )
Z rflik: ~~~~~~~~~~~~~~~
(bir dal al , bir düz x tl )
H min cüml nin i ar l rl yaz l t hlili bel apar l r:
K ndin yax nl nda q vr la-q vr la r ldayan çay
yeni do an gün i gözqama d r c parlaql qla
ks etdirirdi.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
160
—
Yuxar da verdiyimiz t hlil sxemi v nümun l ri cüt-
t rkibli sad cüml nin sintaktik t hlilin aiddir.
T kt rkibli, bütöv v ya yar mç q cüml l rin sintaktik
t hlili d cütt rkibli cüml nin t hlil sxemind oldu u
kimi apar l r. Ancaq t kt rkibli cüml l rd cüml nin:
a) mübt da v ya x b r sas nda m l g l n
t kt rkibli cüml oldu u v
b) t kt rkibli cüml nin növü qeyd olunur.
Yar mç q cüml l rd :
a) bütöv cüml l rd n f rqli olaraq, bel cüml l rin
yar mç q oldu u v
b) hans üzvl rin burax lm oldu u göst rilir.
d biyyat:
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.149-170
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak ,
ADPU-nun n ri, 1999, s.56-66
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak ,
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.135-152
4. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri.
Bak , MTM- nnovation, 2016, s.131-133
5. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,
ADU-nun n ri, 1978, s.20-30
6.
. hm dov. Linqvistik t hlil bacar qlar a lanmas n n elmi-
metodik saslar . “T hsil” n riyyat , Bak , 1997, s.45-47
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
161
—
ÿ
ËÀÂÿËÿÐ
lav l r haqq nda m lumat. lav l r cüml d h r hans
bir üzv aid olmaqla,
h min üzvün d qiq, ayd n izah v ifad
olunmas na xidm t edir. Bu zaman lav l r aid oldu u cüml
üzvünün v zif sini da y r. M s l n:
Apar r iclas yolda B xtiyar –
M nim dastan m n ba q hr man . (S.Vur un)
Yüks li im s n ba l ,
S n – min illik pasl q f l,
M n susuram. (X.R.Ulutürk)
aftal lar iril ib buda n y nd ,
Gönd r r m sovqat n – s nin d öz pay n . (S.Vur un)
Sentyabr n 22-si ötüb keçmi yay n son günü – pay z n ilk
günüdür. (Anar)
Dekabr n 22-d – ilin n uzun gec sind q
girir. (Anar)
lav l rin bir qismi as l oldu u cüml üzvl rind n xüsusi
fasil v intonasiya il ayr ld halda, bir qismi fasil il ayr la
bilmir. Buna gör d lav l r özü iki qrupa ayr l r:
1. Mü yy n fasil il ayr lan,
xüsusil
n lav l r;
2.
Xüsusil m y n lav l r.
1.Xüsusil
n lav l r. As l oldu u, aid oldu u cüml üzvl -
rind n sonra g lib onun qrammatik lam tini q bul ed n m nas n
konkretl dir n, ondan xüsusi fasil v intonasiya il ayr lan söz