Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
154
—
Miqdar z rfliyi ba l ca olaraq i in, h r k tin miqdar n  bildirir. 
Lakin z rfliyin bu növünd   b z n h r k tin k miyy tini bildir-
m kl  yana , zaman, m kan, ç ki, ölçü, d y r m nalar  da mü a-
hid  olunur. Ona gör  d  bu cür m na inc likl ri n z r  al naraq 
miqdar z rfliyi bir neç  növ  ayr l r. 
1.
in, h r k tin miqdar n  bildir nl r. 
2. M kan miqdar  bildir nl r. 
3. Zaman miqdar  bildir nl r. 
4. Ç ki, ölçü, d y r bildir nl r. 
1. in, h r k tin miqdar n  bildir nl r. Miqdar z rfliyi  sas n 
i in, h r k tin miqdar n , neç   d f  icra olundu unu, t krar n 
icras n  bildirir v   n   q d r?, neç -neç ? suallar na cavab verir. 
Bunlar i in icras n n miqdar n  bildir n miqdar z rfliyidir. Miqdar 
z rfliyinin bu növü miqdar saylar   v   z rfl rl , k sr saylar  il , 
saylar n  d d, d f , k r  v  s. sözl rl  birl m si il , zaman bildi-
r n isiml r   kimi, q d r, can, c n, d k  v  s. qo malar n qo ul-
mas  il  ifad  olunur. M s.:  Zeyn b  xeyli  d yi ib göz ll mi di. 
( . xl )  mran, s n Allah, h mi  bel  dur, qa qabaql  olmaq s n  
yaman yara r, onda m nim s nd n  daha çox xo um g lir. 
( . xl )  mran daha da  s bl ib dey rdi. ( . xl ) Z rif dodaqlar  
azca araland . ( . xl )  mran  azac q  q zar b ba  il  ehmalca 
N rgiz mü llim ni göst rdi. ( . xl ) Qurd dedi, çox-çox yan ram 
hal na.  Neç   d f   s n  demi m v  yen  deyir m.  Bir k r  qan 
müxt s r, oxutmuram,  l ç kin! (Sabir) B zi adamlar divandan 
xirtd y c k naraz d r.  lli yol çap lam, yüz yol talanam. Bir  ey 
deyil dövl t, mal incim r m. (A q  l sg r) Seyr edib yax n , gah 
da uza , bir az seç  bildim, qaran  a dan. (B.Vahabzad ) Tamam 
iki h ft  dükan  ba l  qald . ( .Haqverdiyev)  S ks n il ya ad , 
ancaq göyl r  doyunca baxma a macal tapmad . (B.Vahabzad ) 
Anas  bir az n sih t edib, durub getdi. ( .Haqverdiyev) Bir al, iki 
ver, harada var bu bolluq? (atalar sözü) Az dan , çox çal . 
(atalar sözü) Çox bil, az dan . (atalar sözü) 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
155
—
2. M kan miqdar  bildir nl r.  M kan miqdar n  bildir n miq-
dar z rfliyi i in, h r k tin miqdar n  bildirm kl  yana , m kan 
m na çalar na da malik olur. Bel l ri m kan miqdar  bildir n miq-
dar z rfliyi adlan r. Miqdar z rfliyinin bu növü miqdar z rfl ri il , 
saylar n  add m, metr, kilometr, manat, q pik  v  s. kimi sözl rl  
birl m si yolu il , m kan m nal  sözl rin boyu, uzunu, günü söz-
l rin  birl m si yolu il  ifad  olunur. M s.:  Qaranl qda  xeyli 
getdim.  kiadd m yeriyir,  traf na bax rd . Biz  h rd n be  kilo-
metr k narda ya ay rd q. Gün iki cida boyu qalxm d  (M.C lal). 
3. Zaman miqdar  bildir nl r. Zaman miqdar  bildir n miqdar 
z rfliyi i in, h r k tin miqdar n  bildirm kl  yana , h m d  
zaman m na çalar na malik olur. Zaman miqdar  bildir n miqdar 
z rfliyi n  q d r?, n  q d r vaxt? suallar na cavab verir. Miqdar 
z rfliyinin bu növü miqdar z rfi il , zaman m nal  isiml rin 
saylarla birl m si yolu il , qo mal  zaman m nal  isiml rl , 
ikinci t r fi boyu, uzunu sözl rind n ibar t t yini söz birl m l ri 
il , t sirlik halda olan zaman m nal  sözl r v  s. il  ifad  olunur. 
M s.:  Biz onun yolunu çox gözl dik.  srl rin yolunu on il  
keçm liyik. O, sanki  srl rc  yat b yuxuya dalm d r. Q zetl r, 
jurnallar bunu ill r uzunu yazd . Gün  bütün günü h r t r f  od 
l di. Onlar küs rl r, ayr larlar, uzaq ba  bir gün, ya bir h ft  
keç r, sonra h r  eyi unudub bar arlar. (Y.V.Ç m nz minli) 
4. Ç ki, ölçü, d y r bildir nl r. Ç ki, ölçü, d y r bildir n miq-
dar z rfliyi  neç y ?, neç d n? suallar na cavab verir.  ks r n 
olmaq, satmaq, yükl m k, ba lamaq  kimi feill rl   laq l nir. 
Miqdar z rfliyinin bu növü saylar n  manat, q pik  v  s. sözl rl  
laq l nm si yolu il , sual  v zlikl ri il  ifad  oluna bilir. M s.: 
Heç olmasa  yeddi manata  sataram.  Q ndi indi m n   neç y  
ver c ks n? S kkiz saata bir vaqonu gücl  bo ald rd lar. 
  D r c   z rfliyi.  D r c   z rflikl ri h r k tin v   lam tin 
d r c sini bildirir v  n  d r c ?, n  d r c d ? suallar ndan birin  
cavab verir.  ks r n ismi x b rl , xüsus n sif tl  ifad  olunan 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
156
—
ismi x b rl  ba l  olur. D r c  z rflikl ri  ks r n tamam, tamami-
l , büsbütün, bütün, sonsuz v  s. kimi sözl rl  ifad  olunur. M s.: 
M n sizinl   tamamil  raz yam. Amma indi tamamil   d yi mi di. 
(C.Cabbarl ) Öz varl m  bel  büsbütün unutmu dum. (S.Q dir-
zad )  lk günl r arabir xat rlad m texnikum yolda lar m, mü l-
liml rim tamam yad mdan ç xm d . (S.Q dirzad )  ridi sin md  
tamam ya , g lin. O q d r ac qlan rd  ki, ba n n a r s ndan bir 
k lm  söz dey  bilmirdi. Söz yoxdur ki, s nin övr tin s nin mal n-
d r,  tamam n  s nin ixtiyar ndad r. ( .Haqverdiyev)  ndi o yaz q 
özü  büsbütün gözümd n dü mü dü. (C.Cabbarl ) Onu büsbütün 
Ayd na tap raca am, onda raz  qalarsanm ? (C.Cabbarl )  ndi 
is  tamamil  inan rd . (C.Cabbarl )  
  D r c  z rfliyi b z n ikinci t r fi d r c  sözü il  ifad  olu-
nan söz birl m l ri il  ifad  olunur. M s.: O, art q d r c d  özü-
nü xo b xt say rd . Direktor n z r  çarpacaq d r c d   q zard . 
(S. hm dov)  
   rt z rfliyi.  rt z rfliyi i in, h r k tin icras n   rtl ndir n 
s b bi bildirir.  rt z rfliyi ad t n mü yy n bir suala cavab 
vermir, t qribi  olaraq n   rtl ?, hans   rtl ? suallar n  verm k 
mümkündür. 
rt z rfliyi  ks r n ikinci t r fi il  qo mal   rt 
sözünd n ibar t birl m l rl  ifad  olunur. M s.: B s hans   rtl  
i l m y  raz  oldu. Anam n raz l   rti il  m n d  ged r m. M n 
bir  rtl  s nin evin  g l r m. (M. brahimov) 
   rt z rfliyi  yerd , t qdird  sözl rind n ibar t olan xüsusi 
t rkibl rl   d  ifad  olunur. M s.:  Böyük dan an yerd  kiçik 
susar. (S.Q dirzad )   olmayan yerd  bunun özü d  bir i dir. 
Laz m g ldiyi t qdird  siz  d  icaz  veril c k. 
   rt z rfliyi b zi xüsusil mi  feili ba lama t rkibl ri il  
ifad  oluna bilir. M s.: Laz m g ldikd  göz ya lar n   n q hq h -
l rl   v z ed  bil rs n. ( . f ndiyev) Q rat dö ün  çatmam , bu-
raxmam s ni, b zirgan. (“Koro lu”) Özü raz  olandan sonra kim 
n  dey  bil r! 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
157
—
  Qar la d rma z rfliyi. Qar la d rma z rfliyi (qar la d rma, 
güz t z rflikl ri d  dem kdir) i in icras na,  lam tin meydana 
ç xmas na qar  duran v  ya bu halda olsa güz t  ged n s b bi 
bildirir. Qar la d rma z rfliyi d  konkret bir suala cavab ver  
bilmir v  bu z rfliy  n  ola-ola?, n  oldu u halda?, n  oldu una 
baxmayaraq?  tipli t qribi suallar  verm k mümkündür. Qar la -
d rma z rfliyi  ks r n  baxmayaraq, halda  v   s.  kimi  sözl rin 
i tirak etdiyi xüsusi t rkibl r il  ifad  olunur. Ba qa feili ba lama 
t rkibl ri d  xüsusil ib qar la anda qar la d rma z rfliyi ola 
bilir. M s.:  Çox çal d na baxmayaraq  i  düz l  bilm di. 
Dilara q n soyu una baxmayaraq, bir c r q köyn yi il  onu qar-
lay b  t yind n yap d . (C.Cabbarl )  Havan n sazaq olmas na 
baxmayaraq enli kür yinin ortas   t rl mi di. ( . xl )  Ayaqlar  
palç ql  oldu u halda xalçan n üstü il  add mlay rd . Ya r bbi, bir 
k s  pislik etm diyimiz halda yen  biz  zülm edirl r. (C.Cabbarl ) 
Tonqal dura-dura papirosu niy  spiçka il  yand r rsan? 
  B z n qar la d rma z rfliyi sonu b rab r,  v zin , baxma-
yaraq, halda v  s. tipli sözl rl  qurulan xüsusil mi  t rkibl rl  d  
ifad  olunur. M s.:  N tic   ç xarmaq  v zin  gülürsünüz. Bütün 
bu ç tinlikl rl  b rab r nec  nikbin idi. 
 
Qeyd: Sad  cüml nin sintaktik t hlili zaman   a a -
dak  qaydalar  yerin  yetirm k laz md r.  
1. Sad  cüml ni düzgün intonasiya il  oxuduqdan 
sonra onun qrammatik  sas  (ba  üzvl ri) göst rilir, 
sad  cüml  oldu u mü yy nl dirilir. 
2. Sad  cüml nin m qs d v  intonasiyaya gör  növü 
göst rilir: n qli, sual,  mr v  ya nida cüml si oldu u 
mü yy nl dirilir.  
3. Sad  cüml nin qurulu u göst rilir:  
a) cütt rkibli v  ya t kt rkibli olmas ;  
b) müxt s r v  ya geni  cüml  olmas ;  

---