B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
186
—
rovullar qaç rlar. ( .Haqverdiyev) Z rb li ç x r. ( .Haqverdi-
yev) Mirz yl ir. ( .Haqverdiyev) v s.
2.
Ba üzvl rd n biri, daha do rusu, x b r i tirak edir. Bel
cüml l rd mübt da xs kilçisi vasit si il öz ifad sini x b rd
tap r. M s l n:
Qulaq as ram. T l sirs n. Sinifd yik. nl nirsiniz
cüml l ri formal c h td n f rql ns l r d , m zmun c h td n
f rql nmirl r. Ona gör d bunlar bütöv cüml hesab edilir. Bel
cüml l rd ist nil n vaxt mübt dan xs kilçisi vasit sil b rpa
etm k olur.
Qeyd: Müxt s r cüml l rin x b ri ismi x b r v
feili x b r ola bilir. M s l n: Qap örtüldü.
(O.Salamzad ) Telefon susmu du. Qoçaq o land r.
M qal maraql d r.
3. B z n müxt s r cüml l r söz birl m l ri v t rkibl r hesa-
b na geni l n bilir. Bununla da geni cüml y ox ay r. Lakin
struktur etibaril müxt s r olaraq qal r. M s.:
M ni gördüyünüz
h min bu i g nc l r düçar ed n s nin m h bb tindir.
Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, geni cüml l rd ba üzvl r-
d n ba qa, ikinci d r c li üzvl rin biri v yaxud ham s i tirak
edir. Müasir Az rbaycan d bi dilind geni cüml l r a a dak
kild i l nir:
1. Mübt da, x b r v tamaml qdan ibar t geni cüml l r.
M s l n:
hm d dostunu gözl yirdi. M n kitab oxudum. sa b -
yin sözl rind n Mustafa xan b rk s x ld . ( .C f rzad )
2. Tamaml q v x b rd n ibar t geni cüml l r. M s l n:
D rsimi haz rlad m. d biyyat sevirik.
3. Mübt da, x b r, t yin v tamaml qdan ibar t geni cüml l r.
M s l n:
Qon ular bu göz l q za tama a edirdil r. M nim anam
dadl xör kl r bi irir.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
187
—
4. Mübt da, x b r, t yin, tamaml q v z rflikd n ibar t cüml -
l r. M s l n:
Anan n bigan liyi böyük o luna daha pis t sir edir-
di. Bu vaxt r f ana qar s ndak adam ehtiyatla geriy it l di.
T kt rkibli cüml l r. Ba üzvl rin
yaln z biri sas nda
formala an sad cüml y t kt rkibli cüml l r deyilir. T kt rkibli
cüml l rd subyekt ayr ca mübt da, predikat is ayr ca x b r
kilind ifad oluna bilmir. Subyekt v predikat ba üzvl rd n
biri traf nda c ml nmi olur. Ba üzvl rd n biri mövcud
olmad üçün bu cür cüml l r t kt rkibli cüml l r adlan r. M s.:
Soyuq bir q gec si idi. Palaza bürün eln n sürün. Ki ini el bil
bird n-bir d yi dil r v s.
Bu misallardan birincisind mübt da yoxdur v onu heç cür
t s vvür etm k mümkün deyildir. Do rudur, ikinci cüml y
zahir n "s n" sözünü, üçüncü cüml y "onlar"
sözünü art rmaq
olar. Lakin faktiki olaraq h min cüml l r bu sözl ri art rmaq
olmaz. Çünki h min sözl r cüml nin ümumil mi m nas il
uy un g lmir v slind bu cür cüml l rd dan an xsi i in kim
t r find n icra edildiyi yox, i in özü, proses maraqland r r.
T kt rkibli cüml nin dörd növü vard r:
1. xssiz cüml l r;
2. Qeyri-mü yy n xsli cüml l r;
3. Ümumi xsli cüml l r;
4. Adl q cüml l r.
xssiz, qeyri-mü yy n xsli, ümumi xsli cüml l r x b r
sas nda formala r. Buna gör d onlar
x b r sas nda formala an
t kt rkibli cüml l r adlan r. Adl q cüml l r is mübt da sas nda
formala r v mübt da sas nda formala an t kt rkibli cüml
adlan r.
Qeyd 1: xssiz, qeyri-mü yy n xsli, ümumi xsli
cüml l r mür kk b cüml nin t rkibind i l nir.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
188
—
Ancaq adl q cüml l r mür kk b cüml nin t rkibind
i l nmir.
Qeyd 2: T dris prosesind asanl qla ba a dü m k
üçün xsin (mübt dan n) i tirak na gör sad cüm-
l ni xsli v xssiz cüml l r ay r rlar
1
. xsli cüm-
l ni öz növb sind mü yy n
xsli cüml , qeyri-
mü yy n xsli cüml , ümumi xsli cüml olmaqla
üç qism bölürl r. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k
ki, xsli cüml l rd xs anlay mübt dan n ekvi-
valenti kimi i l nir. Y ni qrammatik xs ad alt nda
mübt da n z rd tutulur.
xsli cüml il müqayis d xssiz cüml nin müb-
t das olmur v o (olmayan mübt da) t s vvür
g tirilmir.
1.
XSS Z CÜML L R
Mübt das olmayan v heç cür d t s vvür edilm y n t kt r-
kibli cüml y xssiz cüml deyilir.
xsin olmamas , ümumiy-
y tl , iki m nada ba a dü ülür.
Birincisi, m ntiqi
xs. Bu,
i gör n dem k olub, subyekt uy un g lir. kincisi, qrammatik
xs. Bu mübt da dem kdir. B z n bir cüml d eyni bir söz h m
m ntiqi, h m d qrammatik xs kimi ç x edir. M s.: "M n
oxuyuram" cüml sind "m n" sözü h m subyekt h m d mübt da-
d r. Bu cür cüml l r cütt rkibli cüml l rdir. Lakin b zi cüml l r-
d m ntiqi xs olur, qrammatik xs olmur. M s.: "M n soyuq-
dur" cüml sind "M n " sözü m ntiqi xsdir v burada qramma-
tik xs yoxdur. Ona gör d bu cür cüml l r t kt rkibli, y ni
1
M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya ç xan ç tinlikl r.
“Maarif” n riyyat , Bak , 1987, s.126
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
189
—
xssiz cüml hesab olunur. xssiz
cüml nin x b ri bir qayda
olaraq h mi yaln z üçüncü xsin t kind olur. M s.:
Pay z n ilk
günl ridir. Ax am idi. Bazar günü imi v s.
Lakin yadda saxlamaq laz md r ki, x b ri üçüncü xsin t kin-
d olan bütün cüml l r xssiz olmaz. xssiz cüml l r müxt s r
v geni olur. Müxt s r xssiz cüml l r yaln z x b rd n ibar t
olur v bel cüml l rd ikinci d r c li üzvl r i tirak etmir. M s.:
S h rdir. Tezd ndir v s.
Geni xssiz cüml l rd x b rl yana ikinci d r c li üzvl r
d i tirak edir. M s.:
M n yaz n g lsin, a a. Ür kl rd bahar
gülür, küç l rd h l q d r v s.
xssiz cüml l r bir s ra cüml növl rin ox ay r.
xssiz
cüml l rin mübt das olmad üçün onlar mübt das üslubi m q-
s dl i l dilm y n cütt rkibli cüml l r ox ay r. M s.:
H r t r f-
d sakitlikdir.( xssiz cüml ) Ovçulu a meyl sald m. (cütt rkibli
cüml ) Mü llim m. (cütt rkibli cüml ) Dün nd n i ç x r q.
(cütt rkibli cüml ) Universitet g l rs n. (cütt rkibli cüml ) Bu
nümun l rd cütt rkibli cüml l r mübt da art rmaq olur. Art r -
lacaq mübt da is xs kilçisi vasit sil öz ksini x b rd tap-
m d r:
Mü llim m – M n mü llim m, Dün nd n i ç x r q – Biz
dün nd n i ç x r q, Universitet g l rs n – S n Universitet
g l rs n v s.
Dem li, cütt rkibli cüml y mübt da art rmaq oldu u halda,
xssiz cüml l r mübt da art rmaq olmaz.
xssiz cüml mübt das burax lm cütt rkibli yar mç q
cüml y d ox ay r. M s.:
Murad b y haz r dayanm d . Q fil hü-
cuma keçdi. Burada
“Q fil hücuma keçdi” cüml si cütt rkibli ya-
r mç q cüml dir. Ona mübt da art rmaq olar. xssiz cüml y is
mübt da art rmaq olmaz. Yaxud:
Atan kimdir? –
Müh ndisdir.
O
indi hardad r? –
Evd . Burada
Müh ndisdir, Evd cüml l ri müb-
t das burax lm yar mç q cüml l rdir. Onlar n mübt dalar n v-
v lki sual cüml l rind n (Atan kimdir? O indi haradad r?) tap b