Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
186
—
rovullar  qaç rlar. ( .Haqverdiyev) Z rb li ç x r. ( .Haqverdi-
yev) Mirz   yl ir. ( .Haqverdiyev) v  s.  
2. Ba  üzvl rd n biri, daha do rusu, x b r i tirak edir. Bel  
cüml l rd  mübt da  xs  kilçisi vasit si il  öz ifad sini x b rd  
tap r. M s l n: Qulaq as ram. T l sirs n. Sinifd yik.  nl nirsiniz 
cüml l ri formal c h td n f rql ns l r d , m zmun c h td n 
f rql nmirl r. Ona gör  d  bunlar bütöv cüml  hesab edilir. Bel  
cüml l rd  ist nil n vaxt mübt dan   xs  kilçisi vasit sil  b rpa 
etm k olur.  
 
 Qeyd: Müxt s r cüml l rin x b ri ismi x b r v  
feili x b r ola bilir. M s l n: Qap   örtüldü. 
(O.Salamzad ) Telefon susmu du. Qoçaq o land r. 
M qal  maraql d r.  
 
3. B z n müxt s r cüml l r söz birl m l ri v  t rkibl r hesa-
b na geni l n  bilir. Bununla da geni  cüml y  ox ay r. Lakin 
struktur etibaril  müxt s r olaraq qal r. M s.:  M ni gördüyünüz 
h min bu i g nc l r  düçar ed n s nin m h bb tindir. 
 Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, geni  cüml l rd  ba  üzvl r-
d n ba qa, ikinci d r c li üzvl rin biri v  yaxud ham s   i tirak 
edir. Müasir Az rbaycan  d bi dilind  geni  cüml l r a a dak  
kild  i l nir:  
1. Mübt da, x b r v  tamaml qdan ibar t geni  cüml l r. 
M s l n:  hm d dostunu gözl yirdi. M n kitab  oxudum.  sa b -
yin sözl rind n Mustafa xan b rk s x ld . ( .C f rzad ) 
2. Tamaml q v   x b rd n ibar t geni  cüml l r. M s l n: 
D rsimi haz rlad m.  d biyyat  sevirik.  
3. Mübt da, x b r, t yin v  tamaml qdan ibar t geni  cüml l r. 
M s l n: Qon ular bu göz l q za tama a edirdil r. M nim anam 
dadl  xör kl r bi irir.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
187
—
4. Mübt da, x b r, t yin, tamaml q v  z rflikd n ibar t cüml -
l r. M s l n: Anan n bigan liyi böyük o luna daha pis t sir edir-
di. Bu vaxt  r f ana qar s ndak  adam  ehtiyatla geriy  it l di.  
 
T kt rkibli cüml l r.  Ba  üzvl rin yaln z biri  sas nda 
formala an sad  cüml y   t kt rkibli cüml l r deyilir.  T kt rkibli 
cüml l rd  subyekt ayr ca mübt da, predikat is  ayr ca x b r 
kilind  ifad  oluna bilmir. Subyekt v  predikat ba  üzvl rd n 
biri  traf nda c ml nmi  olur. Ba  üzvl rd n biri mövcud 
olmad  üçün bu cür cüml l r t kt rkibli cüml l r adlan r. M s.: 
Soyuq bir q  gec si idi. Palaza bürün eln n sürün. Ki ini el  bil 
bird n-bir  d yi dil r v  s. 
Bu misallardan birincisind  mübt da yoxdur v  onu heç cür 
t s vvür etm k mümkün deyildir. Do rudur, ikinci cüml y  
zahir n "s n" sözünü, üçüncü cüml y  "onlar" sözünü art rmaq 
olar. Lakin faktiki olaraq h min cüml l r  bu sözl ri art rmaq 
olmaz. Çünki h min sözl r cüml nin ümumil mi   m nas  il  
uy un g lmir v   slind  bu cür cüml l rd  dan an  xsi i in kim 
t r find n icra edildiyi yox, i in özü, proses maraqland r r.  
T kt rkibli cüml nin dörd növü vard r: 
1.  xssiz cüml l r; 
2. Qeyri-mü yy n  xsli cüml l r; 
3. Ümumi  xsli cüml l r; 
4. Adl q cüml l r. 
xssiz, qeyri-mü yy n  xsli, ümumi  xsli cüml l r x b r 
sas nda formala r. Buna gör  d  onlar x b r  sas nda formala an 
t kt rkibli cüml l r adlan r. Adl q cüml l r is  mübt da  sas nda 
formala r v  mübt da  sas nda formala an t kt rkibli cüml  
adlan r.  
Qeyd 1:  xssiz, qeyri-mü yy n  xsli, ümumi  xsli 
cüml l r mür kk b cüml nin t rkibind   i l nir. 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
188
—
Ancaq adl q cüml l r mür kk b cüml nin t rkibind  
i l nmir.  
 
Qeyd 2:  T dris prosesind  asanl qla ba a dü m k 
üçün  xsin (mübt dan n) i tirak na gör  sad  cüm-
l ni  xsli v   xssiz cüml l r  ay r rlar
1
.  xsli cüm-
l ni öz növb sind   mü yy n 
xsli cüml , qeyri-
mü yy n  xsli cüml , ümumi  xsli cüml  olmaqla 
üç qism  bölürl r. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k 
ki,  xsli cüml l rd   xs anlay  mübt dan n ekvi-
valenti kimi i l nir. Y ni qrammatik  xs ad  alt nda 
mübt da n z rd  tutulur.  
xsli cüml  il  müqayis d   xssiz cüml nin müb-
t das  olmur v  o (olmayan mübt da) t s vvür  
g tirilmir.  
 
1. 
XSS Z CÜML L R 
 
Mübt das  olmayan v  heç cür d   t s vvür edilm y n t kt r-
kibli cüml y   xssiz cüml  deyilir. 
xsin olmamas , ümumiy-
y tl , iki m nada ba a dü ülür. Birincisi, m ntiqi 
xs. Bu, 
i gör n dem k olub, subyekt  uy un g lir.  kincisi, qrammatik 
xs. Bu mübt da dem kdir. B z n bir cüml d  eyni bir söz h m 
m ntiqi, h m d  qrammatik  xs kimi ç x  edir. M s.: "M n 
oxuyuram" cüml sind  "m n" sözü h m subyekt h m d  mübt da-
d r. Bu cür cüml l r cütt rkibli cüml l rdir. Lakin b zi cüml l r-
d  m ntiqi  xs olur, qrammatik  xs olmur. M s.: "M n  soyuq-
dur" cüml sind  "M n " sözü m ntiqi  xsdir v  burada qramma-
tik  xs yoxdur. Ona gör   d  bu cür cüml l r t kt rkibli, y ni 
1
 M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind  qar ya ç xan ç tinlikl r. 
“Maarif” n riyyat , Bak , 1987, s.126
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
189
—
xssiz cüml  hesab olunur.  xssiz cüml nin x b ri bir qayda 
olaraq h mi  yaln z üçüncü  xsin t kind  olur. M s.: Pay z n ilk 
günl ridir. Ax am idi. Bazar günü imi  v  s. 
Lakin yadda saxlamaq laz md r ki, x b ri üçüncü  xsin t kin-
d  olan bütün cüml l r  xssiz olmaz.  xssiz cüml l r müxt s r 
v  geni  olur. Müxt s r  xssiz cüml l r yaln z x b rd n ibar t 
olur v  bel  cüml l rd  ikinci d r c li üzvl r i tirak etmir. M s.: 
S h rdir. Tezd ndir v  s. 
Geni   xssiz cüml l rd  x b rl  yana  ikinci d r c li üzvl r 
d  i tirak edir. M s.: M n  yaz n g lsin, a a. Ür kl rd  bahar 
gülür, küç l rd  h l  q d r v  s.  
xssiz cüml l r bir s ra cüml  növl rin  ox ay r. 
xssiz 
cüml l rin mübt das  olmad  üçün onlar mübt das  üslubi m q-
s dl  i l dilm y n cütt rkibli cüml l r  ox ay r. M s.: H r t r f-
d  sakitlikdir.( xssiz cüml ) Ovçulu a meyl sald m. (cütt rkibli 
cüml ) Mü llim m. (cütt rkibli cüml ) Dün nd n i   ç x r q. 
(cütt rkibli cüml ) Universitet   g l rs n. (cütt rkibli cüml )  Bu 
nümun l rd  cütt rkibli cüml l r  mübt da art rmaq olur. Art r -
lacaq mübt da is   xs  kilçisi vasit sil  öz  ksini x b rd  tap-
m d r: Mü llim m – M n mü llim m, Dün nd n i  ç x r q – Biz 
dün nd n i   ç x r q, Universitet   g l rs n – S n Universitet  
g l rs n v  s. 
Dem li, cütt rkibli cüml y  mübt da art rmaq oldu u halda, 
xssiz cüml l r  mübt da art rmaq olmaz.  
xssiz cüml  mübt das  burax lm  cütt rkibli yar mç q 
cüml y  d  ox ay r. M s.: Murad b y haz r dayanm d . Q fil hü-
cuma keçdi. Burada “Q fil hücuma keçdi” cüml si cütt rkibli ya-
r mç q cüml dir. Ona mübt da art rmaq olar.  xssiz cüml y  is  
mübt da art rmaq olmaz. Yaxud: Atan kimdir? – Müh ndisdir. O 
indi hardad r? – Evd . Burada Müh ndisdir, Evd  cüml l ri müb-
t das  burax lm  yar mç q cüml l rdir. Onlar n mübt dalar n   v-
v lki sual cüml l rind n (Atan kimdir? O indi haradad r?) tap b 

---