Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
190
—
b rpa etm k mümkündür: Atam müh ndisdir. O (atam) indi evd -
dir. Ancaq Yuxusu g lirdi.  Tama an n sözünd n xo u g lmi di. 
Tama an  heyr t götürmü dü  ( . bülh s n) cüml l rind   ( xs-
siz cüml l rind ) mübt dalar  b rpa etm k qeyri-mümkündür.  
Ba  üzvl rd n biri olmad  üçün  xssiz cüml  adl q cüml y  
d  ox ay r. M s.:  Böyük bir s hra...(adl q cüml ), H r t r fd  
sakitlikdir.( xssiz cüml ) Lakin adl q cüml l rin x b ri,  xssiz 
cüml l rin is  mübt das  olmur.  
xssiz cüml  qeyri-mü yy n v  ümumi  xsli cüml l r   d  
ox ay r. M s.: Biz  m rk zd n yaz rlar.  l m y n  t nb l dey r-
l r. Bu cüml l rd n birincisi qeyri-mü yy n, ikincisi is  ümumi 
xsli cüml dir. Lakin qeyri-mü yy n v  ümumi  xsli cüml l r-
d  qeyri-mü yy n v  ümumi  xsl r olsa da,  xs t s vvürü var-
d r.  xssiz cüml d  is   xs, mübt da t s vvürü q tiyy n yoxdur.  
xssiz cüml l r ismi v  feili x b ri olmaqla f rql nir.  smi 
x b rli  xssiz cüml l rin x b ri isiml rl , ismi birl m l rl   v  
b z n z rfl rl  ifad  olunur.  smi x b rli  xssiz cüml l rin x b ri 
-d r, -dir, -dur, -dür 
kilçil ri v   idi, imi  köm kçi sözü il  
yaran r.  
a)X b ri isiml  ifad  olunan ismi x b rli  xssiz cüml l r: 
N cib o land r. ( . f ndiyev) “H diyy l r salonunda” q
ng bir 
süfr  vard . ( . f ndiyev) Q
ng  köyn kdir. ( . f ndiyev) 
S ssizlikdir. ( . f ndiyev) 
b)X b ri ismi birl m l rl  ifad  olunan ismi x b rli  xssiz 
cüml l r: Sabah yox, birisi gün bizim toyumuzdur. ( . f ndiyev) 
Onun  toyu idi. (M. brahimov)  Dekabr n on be i idi. 
(M. brahimov) Göz l bir yaz günü idi. ( . xl )  Günün batabat 
zaman  idi. (M. brahimov)  
c)X b ri z rfl  ifad  olunan ismi x b rli  xssiz cüml l r: 
Gec  idi. Tezdir.  
  smi x b rli  xssiz cüml l r daha çox zaman m nal  olur. 
M s.: Fevral ay n n üçü idi. Günün batabat zaman  idi. (M. bra-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
191
—
himov) Bir qohumun anadan olan günüdür. (O.Salamzad )  ndi 
fabrikd   t n ffüs zaman d r. Öyr nm k vaxt d r. (H.Abbaszad ) 
ndi ov vaxt d r. Toy gec si idi. Son d r c  qaranl q bir gec  idi. 
Göz l yay havas  idi. Sabah istirah t günüdür. Soyuq q  gec si 
idi. Yatmaq zaman  imi . Ax amüstü idi. (M. brahimov) Pay z idi 
(M. brahimov) v  s. 
B z n -d r, -dir, -dur, -dür  kilçisi v  idi, imi  köm kçi söz-
l ri hal, v ziyy t m nal  sözl r  art r l r. M s.: Mirz nin zaman n-
da bazarda ucuzluq idi. Murad n evind  böyük  adl qd r. Yen  
ötür-ötür, apar-apard r v  s. 
 
Qeyd:  -d r, -dir, -dur, -dür  kilçili  xssiz cüml -
l rin x b ri indiki zaman, idi, imi  köm kçi sözlü 
xssiz cüml nin x b ri is  keçmi  zaman m zmunu-
nu bildirir.  
 
Feili x b rli  xssiz cüml l rin x b ri a a dak  vasit l rl  
ifad  olunur: 
1.  xssiz cüml nin x b ri feilin m lum növü il  ifad  olunur. 
M s.: Sübh  az qal b. O zamandan çox keçib. Araya sükut çökdü. 
Ham dan çox üz-gözünd n yor unluq ya an D mir  yaz m g ldi. 
(M.Süleymanov) Gec d n xeyli keçmi di. ( . f ndiyev) v  s. 
2.  xssiz cüml nin x b ri feilin  xssiz növünd  olan feill rl  
ifad  olunur. M s.:  Nadir m ktuba baxd  cüml si cütt rkiblidir. 
Ancaq M ktuba bax ld  cüml si t kt rkibli  xssiz cüml dir. 
3. xssiz cüml nin x b ri feilin vacib formas  il  ifad  olunur. 
M s.:  Qurultay n materiallar n   öyr tm li  v   t bli  etm li.  H r 
göz l kitab n da bax bel  dolama-dolama ha iy l rd n, cans x c  
giri d n xeyli bir ba lan c   olmal d r. (Elçin) B s  n  etm li? 
(M. brahimov)  
4. xssiz cüml nin x b ri m sd rl  ifad  oluna bilir. M s.: N  
etm k, n   t dbir tökm k.  N   t dbir tökm k?  S nd n  dem k, 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
192
—
bizd n  el m k. (M. brahimov) Bütün bunlardan ayr lmaq. 
( . f ndiyev) H mi lik ayr lmaq. ( . f ndiyev )v  s. 
5. xssiz cüml nin x b ri feili frazeoloji vahidl rl  ifad  
oluna bilir. M s.:  Ad göz lovun ona ac  tutdu. Keç, s nd n d  
gözüm su içmir.  ( . xl )  U aql qdan ötrü  burnumun ucu 
göyn yir. ( . xl ) Arvadlar n dili a z na s mad . ( . xl ) M nim 
ölüvay adamdan  xo um g lmir.  ( . xl )  M nim el  o ild n 
bundan z hl m gedir. ( . xl ) 
 
 
2. QEYR -MÜ YY N 
XSL  CÜML L R 
 
Bir v  ya bir neç  qeyri-mü yy n  xs t r find n icra edil n i  
v   h r k ti bildirm k üçün i l dil n mübt das z t kt rkibli 
cüml l r  qeyri-mü yy n  xsli cüml l r deyilir. Bu cüml l rd  
ks r n bir v  ya bir neç   xs olur. Lakin h min  xsl r ortaya 
ç xa bilmir. Qeyri-mü yy n  kild  qal r. Buna gör   d  qeyri-
mü yy n 
xsli cüml l r  m l   g lir. Qeyri-mü yy n 
xsli 
cüml l rin x b ri bir qayda olaraq h mi  3-cü  xsin c mind  
olur. M s.:  U aqlar  yay t tilin  burax blar.  M n   Q zxan m 
dey rl r. M ni kadrlar  öb sinin katib sin  qo ub, x mir yo uran 
sex   gönd rdil r. ( .Qurbanov) Sexin gir c yind   m n   t z   a  
xalat  geyindirdil r. ( .Qurbanov) Bizi qabaq c rg d   yl -
dirdil r. (M.C lal) P nc r nin qara p rd sini  qald rm d lar. 
(S.Q dirzad ) v  s. Lakin x b ri 3-cü  xsin c mind  olan bütün 
cüml l r qeyri-mü yy n  xsli cüml  ola bilm z.  
Qeyri-mü yy n 
xsli cüml l rd  qeyri-mü yy nlik m nas  
müxt lif keyfiyy td  olur. B z n qeyri-mü yy nlik az olur v  i in 
icras nda dan an 
xs m lum olur. M s.:  Ay camaat, qaç n, 
döyü ürl r.  
B zi cüml l rd  qeyri-mü yy nlik d r c si daha az olur.  in 
icras  dan ana da, dinl y n   d   m lum olur. Bel  cüml l rd  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
193
—
icraç   slind  dan an 
xsin özü olur. Lakin x b rin üçüncü 
xsin c mind  olmas  qeyri-mü yy n  xsli cüml l ri yarad r. 
M s.:  S nd n  soru murlar. G l, s n   deyirl r.  Süfr ni  haz rla-
d lar. ( . xl )  h rl ri viran qoydular. (S.R hman) 
B dii  s rl rd  bu formalardan çox istifad  olunur.  
Qeyri-mü yy n  xsli cüml l rd   xssiz cüml l rd  oldu u 
kimi mübt da olmur. Ancaq bunlar aras ndak   f rq odur ki, 
xssiz cüml l rd  mübt dan n b rpas  qeyri-mümkün oldu u 
halda, qeyri-mü yy n  xsli cüml l rd  mübt da formal c h td n 
üçüncü 
xsin c mind   b rpa oluna bilir. Lakin m zmun 
bax m ndan i in icraç s  konkret olaraq meydana ç xm r. M s l n: 
    Bel  deyirl r ki, a lad r yeri,  
    Sizin Qaraba n xan nd l ri. (S.Vur un) 
Bu misalda formal olaraq “onlar” mübt das n  b rpa ets k d  
(onlar bel  deyirl r), yen  d  dey nl rin kim oldu u a kar olmur. 
H m d  dinl y ni v  dan an   i in kim t r find n icras  yox, 
sad c  olaraq icras  maraqland r r. Ona gör   d  qeyri-mü yy n 
xsli cüml l rd   xsin (mübt dan n) b rpas na ehtiyac olmur. 
M s l n:  Ordudan burax lanlar   t nt n  il   V t n   yola 
sal rd lar.  ( .Hüseynov)  Deyirl r,  o s h r alagöz maral sürünüb 
astaca çat r bula a. (N.X zri) 
Qeyri-mü yy n 
xsli cüml l rin x b ri feilin müxt lif 
zamanlar nda ola bilir. M s l n:  Ona el   g ldi ki, bu saat evin 
dörd t r fini  k sibl r. ( . xl )  Bir gün m ni d  öz yata mda 
m hv ed rl rs , kimin x b ri ola bil r. (M.S.Ordubadi) Kolxozun 
tarixini yazacaqlar. ( . bülh s n) 
Qeyri-mü yy n  xsli cüml l rin x b ri t sdiq v  inkar ola 
bil r. M s l n: Q s b d  h r gün birc  x b r e idildiyi halda, bu 
gün bir neç   x b r bar d   dan rd lar. (M.Süleymanov) 
S riyy ni h rar tl   alq lad lar.  ( . f ndiyev)  Ç k -ç k  onu 
çarda n yan na  apard lar. ( . f ndiyev)  Ondan sonra daha 
zavoddan adam  ça rmad lar. (M.Süleymanov)  mi, qanmayan  

---