Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
222
—
– B li,  lb tt . (Anar)  
– Maraql  verili  var.  
– A... S n d  baxacaqsan?  
– H .  lb tt . (Anar) 
Yoxlamaq ist yirsiniz?  
– Yox, yox. ( . xl )  
 
3. Sual söz-cüml l r. Sual söz-cüml l ri t sdiq v  inkar söz-
cüml l rinin sual intonasiyasi il   t l ffüzü  sas nda  m l   g lir. 
Bu zaman b li, h ,  lb tt ,  ühb siz, b s nec , yax , çox yax  v  
s. t sdiq m nal , yox, xeyr, heç,  sla  v  s. inkar m nal   dat v  
modal sözl rin sual m qam nda i l nm si sual söz-cüml l rini 
yarad r. M s.:  
– Sonra m niml  ged rik su g tirm y . – Yax ?  
– Buraxm rsan? Buraxm rsan? –Yox? 
– B lk  m n onu danlamaqda s hv el dim? 
– H ? 
T n ffüsd  g l c y m.  
– Do rudan? ( . f ndiyev) 
Ç rk zin s sini e id nd n sonra  amxal ba n  qald r b ürk k 
n z rl rl  müsahibinin üzün  baxd .  
– Seç deyilmi? H ? ( . xl )  
T l b  üzünü Verdiyev  çevirib yen   n s  dem k ist y nd  
G ldiyev qoymad :  
– F rhadov, g l rs n dan ar q, ax am! Yax ? (M.C lal)  
ndi s n özünd  ona qar  az da olsa, atal q duy usu hiss 
el mirs n?  
– Yox.  
– Heç? (M.C lal) 
4.Emosionall q bildir n söz-cüml l r. Emosionall q bildir n 
söz-cüml l r dild  daha çox i l nir. Bu q bild n olan söz-
cüml l r, nidalarla, nidala an sözl r v  b zi  datlarla ifad  olunur. 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
223
—
Bunlar sevinc,  adl q, t ccüb, q z b, nifr t, kinay , t kid, t l b 
v  s. kimi müxt lif m nada i l nir v  buna gör  d  bunlar n özl ri 
d  çox vaxt müxt lif növl r  ayr l r. M s.:  
– Aha! Bu ki  libala imi .  
– B r kallah, Züleyxa, B r kallah, Züleyxa, af rin! 
Oy!.. N  q
ng köyn kdir. ( . f ndiyev)  
G ldiyev  lini f rlad :  
–  Hay, hay!.. ( . f ndiyev)  
 
Qeyd 1: Bundan  lav , görü , ayr l q prosesind   i -
l n n  salam, h l lik, xudahafiz  v  s. tipli sözl r d  
söz-cüml  hesab edilir.  
 
Qeyd 2: S s t qlidi yolu il   m l g l n (aaa..., sss..., 
...,hm...) söz-cüml l r d  vard r. M s.: 
–Sss... Damdak lar oyanar: Erk n i i görüb qurtar-
mal   v   k ndd n uzaqla mal y q. (M. brahimov) – 
M n  pul laz md r, vacib i im var.  
– Hm... Q zeti neç y  deyirs n? (S.V liyev) 
 
Qeyd 3: B z n üzvl nm y n cüml l rin bir növü kimi 
vokativ cüml l rd n d   b hs olunur. Vokativ 
cüml l r  xitab-cüml l r kimi d  adland r l r. Ona 
gör  ki, vokativ cüml l r müraci t, ça r  bildir n 
sözl r  sas nda yaran r. Bu c h td n onlar xitablara 
ox ay r. Ancaq onlar xitablardan f rql nir. Onlar 
aras ndak  f rql ri bel  qrupla d rmaq olar:  
1.Xitab cüml nin dig r üzvl ri il  qrammatik 
c h td n ba l  olmasa da, semantik c h td n 
ba l d r. Bu bax mdan xitab i l ndiyi cüml nin t rkib 
hiss si kimi ç x  edir. Vokativ cüml l r is  xitabdan 
f rqli olaraq daha s rb st olurlar. Onlar ayr ca 
cüml  kimi t zahür edirl r. Buna gör  d  onlar  h r 
hans  cüml nin t rkib hiss si hesab etm k olmaz. 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
224
—
H tta xitab n nidal  ifad sind  ondan sonra nida 
i ar si qoyulur v  xitab özünd n sonra g l n cüml -
d n semantik c h td n ayr lm r. M s l n:  S bin ! 
S n d   h qiq tin gözün   p rd  tutursan? Ancaq 
vokativ cüml d  bel  deyildir. M s l n: Roza: 
eyda!.. Ah...  eyda...  eyda! (H.Cavid)  
2. Xitab yaln z müraci t, vokativ cüml l r is  mü-
raci tl  yana , müraci t olunana münasib ti d  bil-
dirir. Ona gör   d  vokativ cüml l rd  predikativlik, 
modall q v  cüml  intonasiyas  olur.  
3. Xitab n ifad sind  ba qa vasit l rd n istifad  
olunmad  halda, vokativ cüml l rd  jestl rd n,  l-
qol h r k tl rind n v  sair d n istifad  olunur.  
4. Xitablar emosionall q v  spesifik intonasiya il  
deyil r k vokativ cüml l r  çevril  bilir, y ni vo-
kativl ir. H r ikisinin  sas nda müraci t dayand  
üçün bu hal ba  verir. Ancaq xitablar n vokativl -
m sin  baxmayaraq, vokativ cüml l r xitab olmur.  
Vokativ cüml l r adl q, yar mç q cüml l r  b nz -
s   d , onlardan da f rql nir. Az rbaycan dilind  
vokativ cüml l ri semantik c h td n a a dak  kimi 
qrupla d rmaq olar:  
1. Ça r   m qs dil   i l n n vokativ cüml l r. 
Bunlar xitaba b nz s   d , ancaq xitabdan f rqli 
olaraq h r hans  cüml nin t rkib hiss si kimi ç x  
etmir. M s l n, Az r, qonaqlar  qon u ota a yerl -
dir. (A.Babayev) Bu  cüml d   Az r  xitabd r. Dig r 
misala diqq t yetir k:  
Amma Orxan n s si bir q d r uzaqdan e idildi:  
– Az r... 
Az r dinm di. 
– Az r... Az r... 
Az r irad sini toplay b, s s g l n t r f  döndü. 
(A.Babayev)  Bu cüml d ki “Az r” sözünd n sonra 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
225
—
izahedici, ayd nla d r c  cüml l r i l nm mi dir. 
Burada “Az r” sözü vokativ cüml dir.  
2. Haray, yüks k hiss-h y can ifad  ed n vo-
kativ cüml l r.  Bel  vokativ cüml l r hiss-h y can, 
qorxu, t la , f ryad v  s. ifad  edir. M s l n: Xürr m 
S lim Sübhan  haraylad :  S lim! S lim!  ( .M lik-
zad ) Saqqall  qorxdu, yap d  H limin çiyinl rind n 
v  ucadan ç rd : – Usta! Usta! Usta! (A.Babayev) 
...  Sonra ba n  dönd rib ucadan ba rd :  Müslüm! 
Müslüm! (A. aiq)  
3. Sevinc hissini ifad  ed n ça r   m zmunlu 
vokativ cüml l r.  Bu cür cüml l rd   h r hans  
hadis d n do an sevinc,  adl q ifad  olunur. 
M s l n: Mahmud iki qolunu da geni  aç b el  bil ki, 
bütün camaat  qucaqlamaq ist yirdi:  –  nsanlar!.. 
nsanlar!.. A alar!.. (Elçin)  
4. K d r, qüss  bildir n ça r  m zmunlu voka-
tiv cüml l r.  Bu cür cüml l rd   k d rli, qüss li, 
hüznlü bir intonasiya olur. M s l n: C mil  m zar n 
üstün   ç rp l b ah-nal  el di:  S lim! Ah! S lim! 
(A.Babayev)  
Vokativ cüml l r söz birl m l rind n d  ibar t 
olur.  
a) Birinci növ t yini söz birl m sind n ibar t 
olanlar: C mil ba n   ll ri aras na al b p ç lday rd : 
– Ax, ba , b lal  mill t! (A.Babayev) N hay t, kütl  
yar ld , s sl r k sildi, zabit italyanca ba rd :  Gic 
qoyunlar! ( .M mm dxanl )  
b) kinci növ t yini söz birl m sind n ibar t olan 
vokativ cüml l r:  D mir q fl t n Orxan n qarn na 
bir t pik ili dirdi: –  h r talas ! ( .M likzad )  
c) Üçüncü növ t yini söz birl m sind n ibar t 
olan vokativ cüml l r:  Niyaz onun dal nca xeyli 
bax b gileyl ndi: Allah n yaz  (A.Babayev)  

---