Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
254
—
(M. brahimov) Ancaq M h mm dh s n  minin sözü bu oldu: 
“Vallah m nim e
yimi, a a, bilmir m ya Heyd rcan körpüsün  
apar blar, ya da karvansaraç  saxlay b, vermir. (C.M m-
m dquluzad ) 
4. Az hallarda dild  y ni ayd nla d rma ba lay c s ndan da is-
tifad  edilir. M s.: S riyy gil f aliyy td  idi, y ni özf aliyy t d r-
n yi art q i  ba lam d . 
Bunlardan  lav , tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini 
laq l ndirm k üçün t rkib hiss l rin  aid ortaql  söz v  birl m -
l rd n, t rkib hiss l rind  sözl rin paralel qar l ndan, m nsu-
biyy t  kilçisind n, t rkib hiss l rind  zaman uyu mas ndan v  
s. istifad  edilir. M s.: T rkib hiss l rin  aid ortaql  söz v  
birl m l r: H r da n n alt nda bir  airin q bri var, Min anan n 
s bri var.(S.Vur un) Xalxalda göv y n mallar n s si e idilir, 
arabir öküzl r öskürü ürdü.T bi t gümü ü r ng  boyan r, 
yarpaqlar p ç lda r, ulduz-ulduzu ça r r, sevgilil r görü  ç x r, 
ay nur çil y nd ... (G.Hüseyno lu) Orada q n k skin soyuqlar  
ham n   b rab r ü üd c k, gün in altun tell ri ham n   b rab r 
isid c kdir. (C.Cabbarl ) Yava -yava  çobanlar n r ngi aç l r, 
hallar  özl rin  g lirdi. (M. brahimov) Çöld , yollar n ba nda q  
kül yi at n  çap r, hava ulay r, telefon a aclar  yekn s q bir s sl  
u ulday r, siml r v y lt  qopar r. (S. hm dov) 
T rkib hiss l rinin paralel uyu mas , s ralanmas . M s.: 
Övladda n v , dövl td  d v .  Qonaq g lm k sizd n, qonaq q bul 
etm k bizd n. 
B z n t rkib hiss l rin  laq l nm sind   m nsubiyy t  kilçi-
l rind n d  istifad  edilir. M s.: N d ns  b y ba n  tovlad , r ngi 
qaçd . 
 Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri aras nda 
m na  laq l ri. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri 
aras nda a a dak  m na  laq l ri var: 
1. Birl dirm -sadalama  laq si; 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
255
—
2. S b b-n tic   laq si; 
3. Ayd nla d rma  laq si; 
4.Qar la d rma  laq si; 
5. Bölü dürm   laq si; 
6. Qo ulma  laq si. 
1. Birl dirm -sadalama  laq si. Tabesiz mür kk b cüml nin 
bu növü iki v  daha art q t rkib hiss d n ibar t olur. T rkib 
hiss l rind  müxt lif i   v  hadis l r sadalan r. H min i   v  
hadis l r ya eyni zamanda, ya da mü yy n ard c ll qla ba  verir. 
Buna gör   d  birl dirm -sadalama  laq li tabesiz mür kk b 
cüml l r iki növ  ayr l r: a) Eyni zamanl  birl dirm -sadalama 
laq li tabesiz mür kk b cüml , b) Ard c l zamanl  birl dirm -
sadalama  laq li tabesiz mür kk b cüml . 
a) Eyni zamanl  birl dirm -sadalama  laq li tabesiz mür k-
k b cüml . Birl dirm -sadalama  laq li cüml nin bu növünd  
t rkib hiss l rind  müxt lif i   v  hadis l r sadalan r v   h min i  
v  hadis nin eyni zamanda ba  verdiyi öz ifad sini tap r. M s.: 
Divar saat n n s si ayd nca e idilir, anan n y r-y
 hiss 
olunurdu. Gec  can verir, üfüql r a ar r, kainat  rikt ki çiç kl -
nirdi.Gec  böc kl ri s s-s s  verib ötür, ç m nlikd ki ya l 
qurba alar qurulda rd lar. ( . xl ) K nd itl ri s s-s s  verib 
hürü ür, at ki n m si v  mal-qara s si  trafa yay l rd . ( . xl ) 
H y t-bacalarda ocaq tüstül nir, mallar haylan b Kür  tökülür, 
q z-g linl r suya enirdil r. ( . xl ) Birisi iç riy  girir, o birisi 
lind  zolaq q bz küç y   ç x rd . (S.R himov) Qazan n a z ndan 
ç xan bu   v  düyü iyi  trafa yay l rd , ay qaranl  ba lam d . 
(M. brahimov) 
Bu cür cüml l rin  n mühüm xüsusiyy ti budur ki, b z n bel  
cüml l rd  t rkib hiss l rin ham s na aid ortaql  bir zaman z rfliyi 
olur. Bu ortaql  zaman z rfliyind  sadalanan i  v  hadis l rin eyni 
zamanda ba  verdiyi bildirilir. M s.:  Lal  çiç kl rin  trini 
sin sin  ç kdikc  yaras  sa al r, ayr l n ac lar  can ndan ç x r-

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
256
—
d .( .V liyev)  Qocal q sözünü dey nd  Qüdr tin dili titr di, 
sözl ri  sdi.( .V liyev)  X rmana çatd qda art q gün  batm d , 
H s nal n n arvad  körp ni silk l y -silk l y  ona h zin bir s sl  
layla çalma a ba lad . (M. brahimov)  
riyir yaz günü quzeyd ki qar,  
G zir da  dö ünü g linl r, q zlar,  
H r bulaq ba nda bir qeyb t olur. (S.Vur un) 
Baxd qca insan n gözü qaral r,  
air olmayan da x yala dal r. (S.Vur un) 
Birl dirm -sadalama  laq li tabesiz mür kk b cüml nin bu 
növünd   t rkib hiss nin x b rl ri  ks r n feili x b rd n ibar t 
olur v  feili x b rl r eyni zaman  kilçil ri il  formala r. M s.: 
Qon u otaqda z ng  s sl ndi, Firuz nin gülü l ri v  mahn s  
e idildi.  B zil ri özünü suya at b  çimir, b zil ri d  yast  da lar  
suyun üzünd  sürü dürürdül r. ( . xl ) 
Baxd qca insan n gözü qaral r,  
air olmayanda x yala dal r. (S.Vur un) 
Körp l r gözünd n  aralanm r,  M sum  yad ndan ç xm rd . 
( .V liyev) 
Qollar  kür kl rinin altnda  zilir, topuqlar n  dir k  q r r, 
ayaqlar  göy  sar  dik dayan b köt k gözl yirdi.  
B z n t rkib hiss l rinin x b rl rinin ham s  ismi x b rd n 
ibar t olur v  bunlar da eyni  kild  formala r. M s.:  Ail miz 
mülayim, ya ay m z sakit, dolanaca m z mehriban idi. ( .V li-
yev) Cibim dolu, kefim saz idi.(M.C lal) Üfüq ayd n, d niz sakit 
idi. (M.Hüseyn)  
B z n x b rl rd n biri isim, biri feil ola bilir. M s.:  
Qap m zdan bir rus qad n   keçirdi  v   lind  bir d st   çiç k var 
idi. Sazaql  bir sabah idi, yel adam  k sirdi. (Y.V.Ç m nz minli) 
Eyni zamanl  birl dirm -sadalama  laq li tabesiz mür kk b 
cüml l r iki t rkibd n ibar t oldu u kimi, çox t rkibd n d  ibar t 
ola bilir. M s.:  Qatarlar da a d rma d qca yol q sal r, da lar 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
257
—
ucal r, aran v  bütün  h r yerin dibin  çökürdü. B yin dizl ri 
titr yir,  li  sir, ür yi döyünür, gözün  müxt lif  eyl r görünürdü. 
D niz qudurmu  kimi  ah  qalx r, soyuq kül k  sir,  s bi dal alar 
yorulmaq bilm d n bir-birini qovur,  h r üz rind  k d rli u ultu 
g zirdi. (Y. irvan) Göyl r göz ya  ax d r, kül k v y lday b qap -
p nc r ni t qq ldad r, insanlar n d rd-s rind n x b rsiz olan 
ya
 damc lar  yer   ç rp l rd . (M.S.Ordubadi) D hlizd  su 
azal r, köv nd  ot qovrulur, tax llar vaxts z saral r, sünbüll r d n 
tutmadan nazilib quruyurdu. ( .V liyev)  
Eyni zamanl  birl dirm -sadalama  laq li tabesiz mür kk b 
cüml nin komponentl ri eyni vaxtda ba  vermi  hadis l ri 
bildirdiyin  gör , onlar n (komponentl rin) yerinin d yi dirilm si 
m zmunu d yi  bilmir.  
b) Ard c l zamanl  birl dirm -sadalama  laq li tabesiz mü-
r kk b cüml . Birl dirm  sadalama  laq li tabesiz mür kk b 
cüml nin bu növünd  t rkib hiss l rind  müxt lif i  v  hadis l r 
eyni zamanda deyil, mü yy n ard c ll qla öz ifad sini tap r. M s.: 
Z ngin s si k sildi, d rs ba land . At arabas  Qarao lan stansiya-
s na  çat r, poçt t hvil  verilir, m ktublar ünvan na  çatd r l r-
d .( .V liyev) Y hya Kamal oxuyur, Sar q z  hesablay r, Zahirov 
balaca qara d ft rin   qeyd edirdi.(M.C lal) Rza xan aya a 
durdu, v zirl r d , qonaqlar da qalxd lar. (M. brahimov) Z ng 
çal nd , u aqlar sinif  dolu dular, mü lliml r n zak tl  vidala b 
ayr ld lar. (M. brahimov)M n ged c kdim, yen  Süs n xala döyü-
l c kdi, Ha m papirosunu divar dal nda  gizl d c kdi. ( bülh -
s n) Noyabr n yeddisind   u a da lar n n üz rind ki buludlar 
yoxa ç xd ,  h rin  traf ndan duman ç kildi. ( .V liyev) Bir az 
sonra göyün üzünü qara buludlar örtdü, gün   gözd n itdi. 
(Y.V.Ç m nz minli) Abbasqulu b y  aya a qalxd ,  K rb lay  da 
durdu. (F.K rimzad ) 
r f ona g tiril n at n belin  qalx b 
dördnala çap r  v  bir anda me nin qaranl nda  gözd n it rdi. 
( . xl )  Me nin d rinliyind n at f nx rt s   e idildi  v  sonra da 

---