B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
250
—
olur. M s.: O, d rs getm mi di, çünki onun ba a r y rd . –
Onun ba a r y rd , çünki o, d rs getm mi di.
Qeyd: Dilimizd tabesiz mür kk b cüml l rin k-
s riyy ti cütt rkibli sad cüml l rin birl m sind n
yaran r. Bu zaman tabesiz mür kk b cüml nin t rkib
hiss l rinin ayr ca mübt da v x b ri olur. M s.:
Evin yara
u aqd r, süfr nin yara
qonaq.
(atalar sözü) B z n is mür kk b cüml nin t rkib
hiss l rinin birind mübt da ixtisar olunur v n ti-
c d mür kk b cüml h mcins x b rli sad cüml y
çevrilir. M s.: M mm d li bütün i l ri yerin ye-
tirdi, o, öz öhd sin dü n v zif l ri bitirdi. – mü-
r kk b cüml dir. M mm d li bütün i l ri yerin
yetirdi, öz öhd sin dü n v zif l ri bitirdi. – sad
cüml dir. Ancaq buradan bel n tic ç xarmaq ol-
maz ki, mür kk b cüml nin mü t r k mübt das ol-
mur. Mü t r k mübt dal mür kk b cüml l r ola bi-
lir v bu zaman a a dak qaydalar bilm k laz md r:
1. Mü t r k mübt dal mür kk b cüml l rd x b r-
l rd n biri ismi, dig ri feili x b r olur. M s.: Bu,
yax almad r, Qubadan g tirilib. Atam evd dir, sizi
gözl yir.
2. Mü t r k mübt dal mür kk b cüml l rd x b r-
l r müxt lif zamanlarda olur. M s.: Dostum onu ev-
l rin apard , iki günd n sonra biz g tir c k. Afaq
M lah ti ba çaya apard , i d n sonra g tir c k.
3. Mü t r k mübt dal mür kk b cüml l rd x b r-
l r feilin müxt lif t srifl n n formalar nda olur.
M s.: M n toxumu bu gün g tirdim, sabah km li-
y m. H kim ax am saat s kkizd g lm li idi, indi
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
251
—
g l r. Arvad inad ndan l ç kmirdi; b d ni il qap n
tutub aya n yer möhk m basm d . (M.Hüseyn)
Onu da qeyd ed k ki, t rkib hiss l rind n biri, ya da
o biril ri t kt rkibli cüml il ifad olunan cüml l r
tabesiz mür kk b cüml l r olur. M s.: Sirrini dosta
dem , dostunun da dostu var. (atalar sözü) Bundan
ba qa, t rkib hiss l rind (t kt rkibli cüml nin)
elliptik cüml l r i tirak ed n cüml l r d tabesiz
mür kk b cüml kimi ç x edir. M s.: M rd özünd n
bil r, nam rd yolda dan. (atalar sözü) Dövl td
d v , övladda n v . (atalar sözü)
d biyyat:
1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.268-273
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak ,
ADPU-nun n ri, 1999, s.101-102
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak ,
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.280-283
4. N. hm dov. Mür kk b cüml haqq nda ümumi m lumat n
intonasiya-m na t hlili z minind t drisin dair. – Az rbaycan
dili v d biyyat t drisi. Bak , 1979, 1, s.29-34
5. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,
ADU-nun n ri, 1978, s.43
6. Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri problem-
l ri. Bak , MTM- nnovation, 2016, s.155-172
7. F.C lilov. Mür kk b cüml sintaksisi. Bak , “Maarif” n riy-
yat , 1983, s.35-45, 61-69
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
252
—
Ò
ÀÁÅÑÈÇ ÌÖÐÿÊÊÿÁ
ÚÖÌËÿËÿÐ
Tabesiz mür kk b cüml haqq nda m lumat. ki v daha
art q sad cüml nin m na v qrammatik c h td n b rab r hüquq
sas nda tabesizlik yolu il vahid bir tam kimi birl m si n tic -
sind m l g l n mür kk b cüml l r tabesiz mür kk b cüml l r
deyilir. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri b z n yaln z
intonasiya vasit sil laq l nir. Bu cür cüml l r ba lay c s z
tabesiz mür kk b cüml l r deyilir. M s.: Al r ngli s h r f ql ri
traf bürüyür, h r t r fd qu lar n n m si e idilir. Q hr man n
b d ni sir, vücudu titr yirdi. Prometey can verdi o da q f sd ,
Ya ad a alar, qullar dünyas .
Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndi-
r n tabesizlik ba lay c lar v dig r vasit l r. T rkib hiss l ri
tabesizlik ba lay c lar il laq l n n cüml l r tabesiz mür kk b
cüml l r adlan r. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri ara-
s nda a a dak tabesizlik ba lay c lar i l nir:
1. Birl dirm ba lay c lar . Bura a a dak ba lay c lar da-
xildir:
V ba lay c s : M n ona qulaq burmas ver r m v s nin q z n
da qay dar g l r atas n n evin . Dünyada bir t m nnan qalmas n
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
253
—
v be adam da s n r hm t oxusun. Bu sözl ri m n dedim qurtar-
d m v Sad q c ld yerind n durub g ldi v m ni b rk qucaqlad , o
üzümd n bu üzümd n öpdü. (C.M mm dquluzad ) Beyn lxalq
münasib tl rd q r lmal qaydalar çoxdur v köhn müqavil l r
c r lmal d r. (M. brahimov) S rtibin ota nda intizar dolu bir
sükut vard v Hafiz Biluri, Yav r zimi üz-üz oturub fikr
getmi dil r.(M. brahimov)
H m, h m d , da, d ba lay c lar : H m ziz öksürüb yuxu-
sunu qaç rm d , h m d planlar alt-üst olmu du. Üstümd Allah
da var, pey mb r d var, onu bilirs n. amo c rla ba a a
ged rk n h m Q m ri gözünün qaba na g tirir, h m d o, v d-
l dikl ri kimi görü bil c kl rin inan rd . (S.R himov)
N , n d ba lay c s : Bu yaral s si n hava itirdi, n torpaq
bo du, n sular ritdi, n d m saf pozdu. deyil, n gec si var,
n d gündüzü var. (M. brahimov)
2. Qar la d rma ba lay c lar : amma, ancaq, lakin, f q t, hal-
buki v s. M s.: Qurban n olum, s n dövl tli ki is n, amma m n
bu saat fitr vacibdir. S n yaratd n Fir ngiz indi yoxdur, f q t
m n yaratd m Fir ngiz b didir.(C.Cabbarl ) M nim yolda m
sad n ad n qoyublar la la , amma and olsun yaradana bu
l q b o ki iy heç yara m r. (C.M mm dquluzad ) F rid xeyli
dan d , ona t s lli verdi, lakin o heç bir söz dem yib yuxulad ,
s h r dinm z-söyl m z durub yola dü dü. (M. brahimov) Ham
ü üyürdü, lakin namusa bo ulub heç k s c qq r n ç xarm rd .
(C.B rgü ad)
B z n bu m qamda is ba lay c s ndan da istifad edilir. M s.:
Na dal dünya görmü dü, Bulud is t crüb sizdi. ( .V liyev)
3.Bölü dürm ba lay c lar : Ya, ya da, gah, gah da v s.
M s.: Ya u aqlar k nd g l c k, ya da m n onlar görm y ged -
c y m. Gah traktor t mir dayan r, gah da traktorçu x st l nir.
Gah o, h r k s yaz g l n, qar qan bel incitm kd n ç kin n
r hmdil olur, gah da bir anda anla lmaz bir tiac l q edirdi.
Dostları ilə paylaş: |