Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
262
—
divara ç rp r, üzü q l nc kimi k sirdi. (Anar) M n h r  eyi ba a 
dü ür m: göz ldir, h dd n ziyad  göz ldir, cazib lidir. (Anar) 
Çe m yinin alt ndan el  bil damc l  bir bulaq özün  yol tapm d : 
muncuq-muncuq gil l r kül r ngi yanaqlar ndan diyirl n r k, 
bir r-bir r yaxas na tökülürdü. (V.Babanl ) Me nin tam sahibi 
bir müdd t yaln z a acd l nl r olacaqd : quru a aclar n gövd -
sini özü üçün hey taqq ldadacaqd . (V.Babanl ) Ax am n bu ça n-
da sahild  k d rli bir dinclik hakim idi – d nizin gec  h yat  ba -
lanmazdan qabaq q sa bir müdd t bel  olurdu – t k mseyr k adam-
lar h l   d  çimirdil r, d nizd n ç xmam d lar. (Anar) H l  ul-
duzlar t k mseyr kdi – boz s mada bozumtul i q vard , gah 
öl ziyirdi, el  bil sönm k ist yirdi, gah da par-par par ldama a 
ba lay rd . (Y.S m do lu) Diqq tl  e iy  baxd , Mo unun, Mahmu-
dun, bir d  tatar Temirin qaralt s n  gördü – üçü d  h y td ki tut 
a ac n n alt nda dayan b, dey n, söhb t edirdil r. (Y.S m do lu) 
Bu a r hökmd n sonra dan qlar bir q d r seyr lmi di; b lk , bir 
dü ündü, b lk , pe iman olub do ru yola qay td . (M.C lal)  
4. Qar la d rma  laq li tabesiz mür kk b cüml l r. Qar -
la d rma  laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki t rkib hiss d n 
ibar t olur. T rkib hiss l rd ki fikirl r, i   v  hadis l r ya h qiqi 
m nada bir-biri il  ziddiyy t t kil edir, ya da sad c  olaraq qar -
la r, müqayis  edilir v   f rql ndirilir. M s.:  Siz g ncl irsiniz, 
tarix qocal r.  ynimiz görm di bir isti paltar, Q zmad   e qimiz 
h v simizl . Xalq q z verib quda qazan r, biz d   q z verib qada 
qazand q. (atalar sözü) At öl r meydan qalar, igid öl r, ad-san 
qalar. (atalar sözü) Bütün dünya bilir, amma s n bilmirs n. 
(M.Hüseyn) O, lampa i
nda yen  d   ld  olan m lumatlar  tu-
tu durdu, bir çoxu bir-biril  tutmurdu. (S.R himov) Ma n çoxdan 
getmi di, toz da ç kilmi di, ancaq Qaçay yerind n t rp nmirdi. 
( .M likzad ) Siz sata rs n z, amma m n do urdan da oxuyur-
dum. ( . f ndiyev) M n o bar d  fikirl
r m, ancaq siz öz s hvi-
nizi i d  düz ldin. ( . f ndiyev) 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
263
—
Qar la d rma  laq li tabesiz mür kk b cüml l r intonasiya, 
qar la d rma ba lay c lar   v  antonim sözl rin köm yi il  
qurulur. M s.: Madar çox dedi, çoban az e itdi. Bu gün qara suda 
tam var idi, penc rd  dad yox idi.  q onun ür yind  yan rd , 
traf is  zülm t iç risind  idi. (M. brahimov) Qulu fikrind n 
da nmaq ist yirdi, amma dolanmaq da laz m idi. O çox qarad r 
v  kosad r, amma m n a mt l v  topsaqqalam. Qutunun içind ki 
yaz n  oxumaq ist di, amma sözl ri ba a dü m di. ( . xl ) Ç rk z 
k ndird n tutub var gücü il  dart r, bal q is  onu sürüyüb 
apar rd . ( . xl ) O da ç x  yolu axtar rd , lakin tapa bilmirdi. 
( . xl ) Ham  heyran qalm d , ancaq dey s n k nd cavanlar n n 
çoxu q z bli idi. ( . xl ) O lan bir gec  qonaq qal b getdi, ancaq 
Z rnigar onu unuda bilm di. ( . xl )  
Qar la d rma  laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki üsulla 
qurulur:  1) Ziddiyy t  gör ; 2) Qar la d rmaya gör . 
1) Ziddiyy t  gör . B z n t rkib hiss l rind ki hadis l r h qi-
qi m nada ziddiyy t t kil edir. Birinci t rkibd  bir i in icras na 
meyl edilir. Lakin ikinci t rkibd  hadis  h min i in icras na imkan 
vermir. M s.:  Anaq z göy kimi ki n m k ist di, s si ç xmad . 
ld r m t ki çaxmaq ist di, qüvv si çatmad . U aq atas n  
gördüyünd n dart n b dü m k ist yir, ana buraxm rd . Q z cavab 
verm k ist di, ki i ona mane oldu. (M. brahimov) 
2) Qar la d rmaya gör . Qar la d rma  laq sind   b z n bu 
cür h qiqi ziddiyy t olmur. T rkib hiss l r m naca sad c  olaraq 
qar la d r l r. Bel  halda b z n t rkib hiss l rinin mübt dalar  
(bir-biril ) v   x b rl r (bir-biril ) qar la r. M s.:  M sum  dedi, 
m n e itdim. M n bu q d r dan d m, Azad heç dodaqlar n  da 
t rp tm di. (M. brahimov) Hava çox soyuq idi, amma h l  qar 
lam ti görs nmirdi. (C.M mm dquluzad )  ncir qurusu,  rik 
qurusu, zo al qurusu – bunlar çox olur, iclas qurusu is   t k-t k 
olur. (M.C lal) Karvanq ran do du, görünm din s n. (C.Cab-
barl )  M n dan d m, o qulaq asd .  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
264
—
B z n t rkib hiss l rinin mübt da v  tamaml qlar  qar la r. 
M s.: M n zavodu idar  edir m, anam bizi.  
B z n d  mübt da il   z rflikl r qar la d r l r. M s.:  ndi 
anam k ndd  olur, biz  h rd  ya ay r q.  
5. Bölü dürm   laq li tabesiz mür kk b cüml l r. Bölü dür-
m   laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki v  daha art q t rkib 
hiss d n ibar t olur. T rkib hiss l rind ki fikirl r, i  v  hadis l r 
ya növb  il  bir-birini  v z edir, yaxud da iki v  daha art q i d n 
yaln z birinin mövcud oldu u qeyd edilir. Bölü dürm   laq li 
tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri  ya, ya da, yaxud 
da,v  yaxud da, v  yaxud da ki, gah, gah da, gah da ki, v  gah da, 
v  gah da ki ba lay c lar  vasit sil   laq l nir. M s.:  Ya zaman 
h r  eyi öz yerin  qoyacaq, ya da h r  ey t sadüf n özü düz l c k. 
( .M likzad ) Gah darvazan n q n rind   l ngiy r, gah da  lini 
qula n n dibin  qoyub yara qs z, c r s si il   b rkd n oxuyard . 
( .M likzad ) 
Bölü dürm   laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki m na 
sas nda qurulur: 1.T rkib hiss l rind ki fikirl r i   v  hadis l r 
növb  il  bir-birini  v z edir. M s.: Gah güclü ya
 ya r, gah da 
gün ç x rd . Onun b d nini gah h rar t bürüyür, gah da soyuq t r 
ax rd . Gah o m n  qulaq asd , gah  m n onu dinl dim. 
2. T rkib hiss l rind ki i  v  hadis l rd n yaln z birinin müm-
kün oldu u öz ifad sini tap r. M s.: Ya s n m ni bu gözl m kd n, 
rüsvayç l qdan xilas etm lis n, ya o m n  bir köm k etm lidir, ya 
da m n özüm öz d rdim  bir çar  tapmal yam. Ya s nin hu un 
ba nda olmay b, ya da m nim çe m yim gözl rimd .Onun 
m qs di k ndin bu hörm tli adam n  ya mürid  çevirm k, ya da 
heç olmasa bu i   r b t b sl y n bir adam hal na salmaq idi. 
( . xl )  st di ya q z n qolundan yap b d r y  qaçs n, ya da 
r fi köm y  ça rs n. ( . xl )  
Bu cür cüml l rd n ba lay c lar  atsaq, bel  cüml l r birl -
dirm -sadalama  laq li tabesiz mür kk b cüml l r  çevril  bil r.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
265
—
6. Qo ulma  laq li tabesiz mür kk b cüml l r. Qo ulma  la-
q li tabesiz mür kk b cüml l r dilimizd  az i l nir. Bu cüml l rin 
sas xüsusiyy ti budur ki, birinci t rkibd  mü yy n bir fikir 
söyl nilir, lakin sanki n  is  yaddan ç xm  olur v  ikinci t rkib 
kimi birinci t rkib   lav  edilir. Bu zaman ikinci t rkib birinci 
t rkib   lav   m lumat daxil edir. Bel  halda birinci t rkibin 
sonuna yax n intonasiya alçal r. M s.:  Onun yax  kitablar  var 
idi; h m d  bel  qiym tli, nadir kitablar toplam d . Q z do urdan 
da q nirsiz göz l idi;özü d  tacir q z  idi. Çoxdand r evd n 
ayr lm am; anam t kdir. Toy yaln z qad nlar üçün idi; ki i toyu 
Tehranda b yin evind  olmal  idi. (Y.V.Ç m nz minli) Bu haqq 
sözd n Ramazan n ür yin  qorxu dolurdu; bu is  onun öz 
z ifliyinin  lam ti idi. ( . ylisli) Qonaq Allah nd r; Allaha 
qurban olum! (F.K rimzad ) Mirq z b Mirq z bliyind  qal b; ba  
k s nl ri d  yan-yör sind , m l k donunda. ( .Hüseynov) H min 
gec   m n yen  yuxuya ged  bilmirdim; anam da narahat idi. 
(Elçin) 
Bel  cüml l rd  h m d , özü d , da, d  v  s. ba lay c lardan 
istifad  olunur. M s.: Dünyan n h r bir i i c ngi-m lub dir; h m 
d   v h i nadanl qla c ng etm k mümkün deyil. (N.V zirov) Ana, 
m n dediyim Aslan b y çox yax  adamd ; özü d  keç n il yurist 
d rsi oxuyurdu. (C.M mm dquluzad ) N  üçün bu  r fi da -
may m; h m d   M hs ti xan m olmasayd ,  rqd   m hur rübai 
s n tkar   X yyam n ad   t k qalacaqd . (M.S.Ordubadi) X zn  
qayas  is  indi insan n bel  bir  m li müqabilind   z m tl  
dayanm d ; özü d  lap canl  idi. (Elçin)  
 
Qeyd: Mür kk b cüml nin sintaktik t hlil qaydas  
a a dak  istiqam td  apar lmal d r: 
1. Cüml nin m qs d v  intonasiyaya gör  növü mü-
yy nl dirilm lidir. 

---