Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
274
—
Birinci cüml  tarix n bir sad  cüml d n ibar t oldu u üçün bir 
öz kli, ikincisi iki cüml d n quruldu u üçün iki öz kli cüml  
hesab olunur. 
Tabeli mür kk b cüml d  budaq cüml nin ba  cüml y  
aidliyi m s l si. Tabeli mür kk b cüml l rd  budaq cüml  ad t n 
bir ba  cüml y  aid olur. M s.: Nadir t ccüb edirdi ki, ki i niy  
hirsl nmir. B z n gülü ü el  qaynay rd  ki, deyirdin b s qarqara 
edir v  s.  
B z n budaq cüml  ba qa bir budaq cüml y  d  aid ola bilir. 
M s.:  g r bils ydi ki, atas  inciy c k köhn  dostlar n  qonaq 
ça rmazd .  
H tta b z n budaq cüml  feili sif t, feili ba lama v   m sd r 
t rkibl rin  d  aid ola bilir. M s.: Na ükür övlad dey nd  ki, m ni 
üzü sulu yola sal  sib co urdun. M n dey nd  ki, gec ba layacaq 
heç k s inanm rd . Bir k r  bilm k laz md r ki,  eir v   d biyyatda 
i l n n dil ba qa, adi dil ba qad r. 
 
Qeyd: Türkologiyada feili sif t, feili ba lama v  m s-
d r t rkibl ri b z n budaq cüml  hesab olunur. La-
kin bel  deyildir, t rkibl r sad  cüml  hesab olunma-
mal d r. Bu bax mdan feili sif t, feili ba lama v  
m sd r t rkibli sad  cüml  il  tabeli mür kk b cüm-
l ni f rql ndirm k laz md r. Ona gör  d  a a dak -
lar  bilm k vacibdir
1
:  
1. Feili sif t, feili ba lama v  m sd r t rkibli sad  
cüml l r yaln z formal c h td n mür kk b cüml y  
ox asalar da, y ni bu t rkibl r tabeli mür kk b 
cüml l rin budaq cüml l rin   b nz s l r d , onlar  
budaq cüml  hesab etm k olmaz. Çünki bu ox arl q 
formal ox arl qd r. H m d  sad  cüml nin iç risin-
1
 M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind  qar ya ç xan ç tinlikl r. 
“Maarif” n riyyat , Bak , 1987, s.138-145
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
275
—
d ki t rkibl rin mü yy n qismini tabeli mür kk b 
cüml nin budaq cüml sin  çevirm k mümkündür. 
M s l n: Biz ev  çatanda z ng g ldi sad  cüml sin-
d ki  biz ev  çatanda feili ba lama t rkibini (zaman 
z rfliyini) tabeli mür kk b cüml nin zaman budaq 
cüml si kimi i l tm k olur: Biz ev  çatm d q ki, 
z ng vuruldu. Misallardan göründüyü kimi, Biz ev  
çatanda z ng g ldi sad  cüml sind  biz ev  çatanda 
feili ba lama t rkibi x b r kimi formala m r, y ni 
mübt dan n icra etdiyi i i bildirmir. Dem li, sad  
cüml l rin iç risind ki feili sif t, feili ba lama v  
m sd r t rkibl ri x b r kimi formala m r, y ni 
mübt dan n icra etdiyi i i bildirmir. Ancaq tabeli 
mür kk b cüml nin budaq cüml sinin x b ri tam  -
kild  formala r v  mübt dan n icra etdiyi i i bildirir. 
kinci bir t r fd n, tabeli mür kk b cüml d  budaq 
cüml  ba  cüml y  ba lay c , ba lay c  söz,  kilçi 
il  ba lan r. Ancaq sad  cüml d ki feili sif t, feili 
ba lama, m sd r t rkibl rind  bel  bir xüsusiyy t 
yoxdur. Yaln z sad  cüml d   h mcins t rkibl r 
olduqda onlar n aras nda ba lay c  ola bil r.  
2. T rkibind  ara söz v  ara cüml  olan sad  
cüml l r tabeli mür kk b cüml l r  ox ay r. Bu 
formal ox arl n s b bi vard r. Bel  ki, ara söz, ara 
cüml l r genetik c h td n tabeli mür kk b cüml nin 
t rkib hiss l ri (komponentl ri) olmu dur. Sonralar 
transformasiya n tic sind   t dric n sad  cüml y  
çevrilmi dir. Ona gör  d  t rkibind  ara söz v  ara 
cüml l r olan sad  cüml l ri tabeli mür kk b 
cüml l rd n f rql ndirm k üçün a a dak lar  
bilm k vacibdir:  
a) Ara sözl r v  ara cüml l r cüml d  ifad  olunan 
fikirl   m naca ba l  olur, bununla bel , nisb t n 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
276
—
müst qillik t kil edir. M s l n: Dey s n, gecikmi ik 
cüml sind   dey s n ara sözünü v   Yox,  mi, – 
naraz  halda ba n  bulayaraq davam etdi, – m n 
dü m nl rimin yolu il  ged  bilm r m. (M.Hüseyn) 
cüml sind   Naraz  halda ba n  bulayaraq davam 
etdi ara cüml sini i l tm s k, cüml nin m nas na v  
qurulu una x l l g lmir. Ona gör  ki, qeyd olunan 
ara söz v  ara cüml  dan an n öz fikrin  münasib -
tini bildirm k üçün i l dilmi dir. Onlar i l ndikl ri 
cüml l r  qrammatik c h td n t sir göst r  bilmir.  
b) Ara söz, ara cüml  il  mür kk b cüml nin kompo-
nentl rinin da d   v zif   v  funksiya bir-birind n 
f rql nir. Bel  ki, ara söz, ara cüml  ekspressiv, 
emosional, ça r , t kid v  s. funksiyalar da y r. 
Mür kk b cüml nin komponentl ri is  kommunikativ 
v zif  da y r. Odur ki, “O, qap dan yenic   ç x rd  
ki, ya
 ya ma a ba lad ”, “M n indi anlad m ki, 
g nclik öz  lvan r ngl rini bu insanlara b x  
etmi dir” (C.Cabbarl ) v  s. tipli mür kk b cüml l r 
“Adama el   g lirdi ki, n z rl ri il  yerin yeddi 
qat na nüfuz etm k ist yir”.  ( .Abasquliyev) tipli 
cüml l rd n f rql nir. Birinci v  ikinci cüml l r heç 
bir mübahis  do urmadan tabeli mür kk b cüml  
kimi q bul olunur. Ancaq üçüncü cüml nin (Adama 
el   g lirdi ki, n z rl ri il  yerin yeddi qat na nüfuz 
etm k ist yir)  adama  el   g lirdi hiss si müst qil 
i l n  bilmir, modall q m zmunu da y r, dan an n 
ifad  etdiyi fikr  münasib ti  ks etdirir v  ona gör  
d  ara söz (v  ya ara cüml ) funksiyas  da y r. Bu 
q bild n olan cüml l rin tabeli mür kk b cüml  
olub-olmamas  bar d   q ti fikir söyl m yin vaxt  
çat bd r. H r halda bu q bild n olan cüml l rin 
tabeli mür kk b cüml  olmamas n  söyl m yin vaxt  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
277
—
çat bd r. Onu da qeyd ed k ki, bu q bild n olan 
cüml l rin müst qil cüml y   b nz y n ara söz, ara 
cüml  olan hiss l rini müvafiq sinoniml ri il   v z 
etm k olur. M s l n:  M n  el   g lir ki, siz  köm k 
etm k laz md r cüml sind   m n  el   g lir  hiss sini 
m n  gör , m nc , fikrimc , z nnimc   ara sözl ri 
il   v z etm k olar v  cüml nin ifad  etdiyi fikr  heç 
bir x l l g lm z. Ona gör   d  bu q bild n olan 
cüml l rin tabeli mür kk b cüml  olmamas  bar d  
q ti fikir söyl m k laz md r. A a dak  cüml l r bu 
q bild n olan nümun l r kimi diqq ti c lb edir:  
Görünür, bu sar palç ql   t p l r   sg nd rin gözü 
il  baxmaq laz md r. (O.Salamzad ) Ola bilsin ki, 
bu gün-sabah fermalara yoxlama g lsin. (G.F zli) 
h rd  n qliyyat  laq si, dem k olar ki, k silmi di. 
( .Abasquliyev) Nadirgil  getdikl rini, ola bilsin ki, 
e idibl r.  ( .Abasquliyev) v  s. Bel  cüml l rin 
tabeli mür kk b cüml  deyil, sad  cüml  kimi q bul 
olunmas n  n z r  almaq laz md r.  
 
Tabeli mür kk b cüml nin növl ri. Tabeli mür kk b cüm-
l nin növl ri a a dak lard r: 
I.
 Mübt da budaq cüml si; 
II.  X b r budaq cüml si; 
III. Tamaml q budaq cüml si; 
IV. T yin budaq cüml si; 
V.   Z rflik budaq cüml si. Z rflik budaq cüml sinin növl ri 
is  a a dak lard r:  
1. T rzi-h r k t budaq cüml si; 
2. D r c  budaq cüml si; 
3. Zaman budaq cüml si; 
4. Yer budaq cüml si; 
5. K miyy t budaq cüml si; 

---