Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
258
—
ayaq tapp lt s   g ldi.  ( . xl )  Kimi su da y r, kimi odun yar r, 
kimi kömür qalay r, ocaq düz ldirdi. (M.C lal) 
in ard c ll qla icras  birl dirm -sadalama  laq li tabesiz 
mür kk b cüml nin bu növünün ham s na aiddir. Bu cür cüml l r 
iki t rkibd n ibar t olmaqla yana , çox t rkibd n d  ibar t ola 
bilir. M s.: Bu anda sinif ota n n qap s  aç ld  v  Qüdr t  smay l-
zad  iç ri girdi. (M.Hüseyn) Proqram üzr   vv lc   nt rzad  m -
ruz  etm li, sonra b dii hiss  ba lamal  idi. H y td     da lar 
düzüldü, böyük ocaq qaland , qazan as ld , a pazlar ç r-
mand ,çömç l r, k fkirl r i  dü dü. Bulud ay n qaba n  tutanda 
qaranl q al mi a u una al r, bir az sonra ç kilir, göyd n yer  nur 
çil nir, 
h rin küç l ri, evl ri i q d ryas nda yuyunurdu. 
(S.Q dirzad ) El  bil ki ini bird n d yi dil r, qa qaba  aç ld , 
dodaqlar n n yan  azca  yildi. ( . xl ) Cahandar a an n sif ti 
tunc kimi bozard , iri h b i dodaqlar  titr di, qal n çatma 
qa lar n n aras  düyünl ndi. ( . xl ) Kür çalxaland , l p l r dö -
dö  g ldi, suyun üzün  duman çökdü. ( . xl ) Onun ayaqlar n n 
z rbind n budaqlar  yilir, a ac y r alan r, tutlar tökülürdü. 
(M.C lal) Çay n sin si qabar b qalxd , qollar   a z-a za 
qovu du, adalar yox oldu. ( . xl )  
Ard c l zamanl  birl dirm -sadalama  laq li tabesiz mür k-
k b cüml nin komponentl ri bir-birinin ard nca ba  vermi  hadi-
s l ri bildirir. Ona gör   d  ard c l zamanl  birl dirm -sadalama 
laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponentl rinin yerini 
d yi m k olmur.  
2. S b b-n tic   laq li tabesiz mür kk b cüml l r.  S b b-
n tic   laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki t rkib hiss d n ibar t 
olur: birincisi s b bi, ikincisi n tic ni bildirir. M s.: N   kir ms  
bitmir, toxum bat r, z hm tim h d r gedir. Bird n motor susdu, 
çarxlar dayand . Atam n c bh y  getdiyi günü x yal ma g tirib 
kövr ldim, gözl rim ya ard . A aclar n dövr sind  yarasalar 
uçu du, 
r f diksindi. ( . xl ) Gün  batd , göyl r qarald . 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
259
—
(M. brahimov) Mirz  rayona çatanda anas n n yeddisini vermi -
dil r, ba  sa l na g lib ged n yox idi. ( .M likzad ) 
S b b-n tic   laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponentl -
rind n  vv lincisi s b bi, sonrak  komponent is  n tic ni bildirir. 
Cüml d ki komponentl rin bu cür s ralanmas n  pozmaq mümkün 
deyildir.  
B z n s b b-n tic   laq li tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib 
hiss l rind n birincisi h mcins v  ya paralel olur. M s.:  Namus 
b y  güc g ldi, qan ba na vurdu, gözü k ll sin  ç xd . (M.C lal) 
S b b-n tic   laq li tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss -
l rinin x b rl ri  ks r n feili x b rd n ibar t olur v  eyni zaman 
kilçil ri il  formala r. M s.:  Torpa  buz basm , k ndlil r d  
köçüb  getmi l r.( .V liyev) Bu yax nlarda müharib   qurtarar, 
göz l v  rahat h yat  ba lanar. ( .Qas mov) Söhb tin bu yerind  
qap   döyüldü, onlar ehtiyatla aya a durdular. (M. brahimov) 
Gec  öz p rd sini y b gedir, dan yeri sökülürdü. (M. brahimov) 
Kül k   sdikc  Araz q ra  boyu uzanan qar qam lar  t rp dir, 
musiqini and ran q rib  s sl r e idilirdi. ( .V liyev)  
B z n x b rl r müxt lif zamanlarda da ola bilir. M s.: Aslan 
b y yerimizi al b, ba r m z partlay r. H tta b z n x b rl rd n biri 
ismi, biri feili x b r olur. M s.: S n avamsan, bel   eyl r  a l n 
çata bilm z. 
S b b-n tic   laq li tabesiz mür kk b cüml l r ard c l zaman-
l  tabesiz mür kk b cüml l r  ox ay r. H r ikisind   i in ard c l-
l qla icras  olur. H r ikisind  s b b-n tic  m na çalar  hiss olunur.  
Bunlar   f rql ndirm k üçün  sas m naya diqq t yetirm k la-
z m g lir.  Ax am dü dü, göyl r qarald  cüml sind   s b b-n tic  
laq sin   saslan r.  Göyl rin qaralmas  ax am n dü m sinin 
kort bii n tic sidir.  Ax am dü dü, lampalar yand  cüml si is  
ard c ll q  laq lidir.   burada  üurluluqla ba l d r. Ax am dü nd  
lampalar yanmaya da bil r.  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
260
—
3. Ayd nla d rma  laq li tabesiz mür kk b cüml l r. Ayd n-
la d rma  laq li tabesiz mür kk b cüml l r ad t n iki t rkib his-
s d n ibar t olur. T rkib hiss l rd n biri o birini izah edir v  ay-
d nla d r r. Ayd nla d rma  laq li tabesiz mür kk b cüml l rd  
ayd nla an komponent  vv l, ayd nla d ran komponent is  sonra 
i l nir.  M s.: O  kli Anjelikaya göst rdikd  q z  heyr t bürüdü: 
kil sanki canl  idi cüml sind  ikinci t rkib birincini ayd nla -
d rm d r. Yaxud: Müf tti  onlar n v siq sini  h rd n k narda 
alm d ; y ni toya g l n adamlar n heç biri qanun-qaydan  poz-
mam d . (M.Hüseyn) Ancaq bir  ey Qaçaya ayd n deyildi: o 
vaxtlar Koro lu da odun do ray b, ya yox. ( .M likzad ) Bu gec  
d mir  b k li qo a p nc r d n i q da süzülmürdü: art rma da, 
h y t d  qaranl q idi. ( .M likzad ) Bel  cüml l rd  ayd nla d ran 
hiss  bir t rkibd n ibar t oldu u kimi, sadalama yolu il  çox 
t rkibd n d  ibar t ola bil r. M s.: “O lu onun bu sözl rin  t c-
cüb etdi: bel  yerd  nec  ya amaq olard ” cüml sind  ayd nla d -
ran hiss  bir t rkibd n ibar tdir.  Meyxana haqq nda çox q rib  
eyl r söyl dil r: guya müridl r ibad t zaman   q z r,  ll rini 
köz rmi   d niz , ya da od kimi q zm  peç  bas rlar.  ( . xl ) 
B z n uzun bir növb  düz lirdi: birinin r is   ikay ti var, biri 
maa n n art r lmas n  xahi  edir, biri oxuma a gedir, biri qullu-
unu d yi ir, biri i  paltar  davas  edir, biri m zuniyy t  ç x r, ku-
rorta getm k ist yir. Yaz n göz l ça  idi: yer yamya ld , b növ  
açm d , a   v   ç hray  çiç kl r a aclar   b z kli g lin  dönd r-
mi di. (Y.V.Ç m nz minli) v  s. cüml l r is  iki v  daha art q 
t rkibd n ibar tdir.  
Ayd nla d rma  laq li cüml l rd  ümumilik bildir n hiss   v-
v ld  g l  bilir, sonrada g l  bilir. Ümumilik bildir n t rkib yerin-
d n as l  olaraq iki üsulla qurulmu  olur: 1. Analiz-sintez üsulu il ; 
2. Sintez-analiz üsulu il . 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
261
—
1.Analiz-sintez üsulu. Bu üsulda  vv l t r fl r verilir, sonra 
ümumil dirm  apar l r. Kimi qum  l yir, kimi  h ng v  sement 
g tirir, kimi su da y r – h r  bir i  görürdü. ( .M likzad ) 
2.Sintez-analiz üsulu. Bu üsul analiz-sintez üsulunun  ksi-
n dir. Bel  ki,  vv l ümumilik bildir n hiss  verilir, sonra h min 
hiss d ki fikir analiz edilir. M s.:  Arvadlar çardaqlar n alt nda 
m
ul idil r: kimi biçinçil ri doyuzdurmaq üçün ayran verir, ki-
mi in k sa r, kimi bo  süfr ni s rib gözl rini bir nöqt y  zill yib 
dururdu. Xav r s birsizlikl  o günün g lm sini gözl yirdi: g l c k 
günün, sabahk  günün! (M. brahimov)  hvalat bu cür oldu: bir 
günl ri bir neç  top çit qoltu uma vurub getdim Sad n dükan na 
bir q d r oturdum, Sad q bir çubuq doldurub verdi m n , Sad qda 
söz çox, ba lad  söhb ti. (C.M mm dquluzad ) Müxt lif t klifl r 
vard : biri ata-baba adlar n , biri t z  kitablardan götürül n adla-
r , bir ba qas  o yan-bu yandan g l n düz ltm  adlar  deyirdi. 
(M.C lal)  nsan n t bi tind  iki ümd  xasiyy t qoyulubdur, sevinc 
v   k d r: sevinc  lam ti f r h, k d r  lam ti q m...(M.C lal) 
V r s  üstünd , xüsus n, Cahan xan m  ld n-ayaqdan gedirdi: o, 
rind n sonra bütün mal-dövl t  yiy l nm k, evin d , çölün d  
ixtiyar n   lin  almaq fikrind  idi. (M. brahimov) 
Ayd nla d rma  laq li cüml l rd  ayd nla an t rkib çox za-
man ümumilik bildir n bir üzv  aid olur v  bu c h td n bunlar ta-
beli mür kk b cüml y  yax nla r. Ayd nla d rma x b r  gör  ola 
bilir: Q z u a n n paltar  sahmanda idi:ba nda k la ay ,  ynind  
göd k kofta var idi. 
Tamaml a gör  ayd nla d rma: O q rib   eyl rd n dan rd : 
Rusiyada pad ah  öldürm k ist y n bir d st  tutulub dara ç kil-
mi di.  
Ayd nla d rma  laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponent-
l ri aras nda (ayd nla an v  ayd nla d ran komponent aras nda) 
b z n iki nöqt , b z n nöqt li vergül, b z n d  tire i l dilir. M s.: 
Uzun q  ax am  idi: kül k d h tli bir s z lt  il  qanadlar n  

---