Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
246
—
v  birinci komponentd n (cüml d n) sonra s s tonu 
a a  endiril rs , h m d  fasil  olunarsa, onda 
zaman  laq li (birl dirm -sadalama  laq li tabesiz 
mür kk b cüml ) mür kk b cüml  yarana bil r.  
3)
g r komponentl rd n (cüml l rd n) birincisi 
s b bi, ikincisi n tic ni bildir n cüml  kimi bir-birin-
d n f rqli intonasiya il  oxunarsa, onda s b b v  
n tic   laq li (s b b-n tic   laq li tabesiz mür kk b 
cüml ) mür kk b cüml  formala a bil r. H m d  bel  
olduqda, komponentl rd n (cüml l rd n) birincisinin 
sonunda s s tonu bir q d r yüks lir, ikinci cüml nin 
sonunda is  s s tonu enir.  
4)
g r komponentl r (cüml l r) qar la d rma into-
nasiyas  il  oxunarsa, y ni ikinci cüml d  ba  ver n 
hadis  birinci cüml d  ba  ver n hadis y  qar  
qoyularsa, onda qar la d rma-ziddiyy t  laq li mü-
r kk b cüml  (qar la d rma  laq li tabesiz mür k-
k b cüml ) yarana bil r. Bel  oldu u halda, h r iki 
komponentd ki (cüml d ki) sözl rin h r biri g rgin 
s s tonu il   t l ffüz olunur, h m d  birinci kompo-
nentd  (cüml d ) s s tonu  h miyy tli d r c d  yük-
s lir, ikinci komponentd  (cüml d ) is   h miyy tli 
d r c d  enir. Bundan ba qa, komponentl r (cüml -
l r) aras nda ayd n, diqq ti c lb ed n fasil  edilir. 
Bundan  lav , qar la d r lan sözl r (cüml l rd ki 
sözl r cavab t l b edir, h y can keçirir) m ntiqi 
vur u il  f rql ndirilir.  
 
2. Ba lay c lar. Ba lay c lar  laq  vasit si kimi intonasiyaya 
nisb t n sonralar yaranm d r. Lakin tarixi inki af prosesind  o 
q d r artm  v  çoxalm d r ki, indi mür kk b cüml nin t dqiqin  
v  t hlilin  ba lay c l  mür kk b cüml l rd n ba lan l r. Bu bir d  
onunla ba l d r ki, ba lay c lar mür kk b cüml nin tabesiz v  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
247
—
tabeli oldu unu göst r  bilir. H tta b zi ba lay c lar tabesiz v  
tabeli mür kk b cüml l rin dild  növünü d  göst r  bilir. M s.: 
A a, s n m nim atamsan v  s n  hörm t etm k m nim borcumdur. 
( .Haqverdiyev) Min il yola baxd  qula  s sd , ancaq d yi m di 
ömrün m nas ! (S.Vur un) Bilirs n ki, h r n  var idi ham s   ld n 
ç xd . Atan yaz r ki,  ahmar dedikl rimi unutmas n. ( .V liyev) 
Qoca h r d f  yaln z bu beyti oxuyurdu v   h r d f  gözl ri 
dolurdu. ( .Hüseynov)  
Bu cüml l rd n  vv lki ikisi tabesiz, sonrak lar tabeli mür k-
k b cüml l rdir. Ona gör  ki,  vv lki iki cüml d  tabesizlik, sonra-
k  iki cüml d  is  tabelilik ba lay c lar  i l nmi dir. Dig r misallara 
diqq t yetir k: O hiss etdi ki, bu sakit gülü  qaqq lt ya çevril c k. 
( . xl ) M n birc   eyi bilir m ki, bizim kolxozda bu mümkün deyil. 
( . xl ) Görürs n ki, s ni nec  çox ist yir m. ( . xl ) 
3. Ba lay c  sözl r. Mür kk b cüml nin tabeli növünün t rkib 
hiss l rini  laq l ndirm k üçün ba lay c  sözl rd n geni  istifad  
edilir. Ba lay c  sözl r nisbi  v zlikl r  b zi  datlar n art r lmas  il  
formala r. M s.: Kim, kim ki, h r kim, h r kim ki, h r k s, h r k s 
ki, n   q d r, h r n   q d r, harada, harada ki  v  s. Bunlar budaq 
cüml d   i l nilir (bel  halda budaq cüml  ba  cüml d n  vv l 
i l nir) v  budaq cüml ni ba  cüml y  ba lay r. Budaq cüml d ki 
ba lay c  söz  müvafiq olaraq ba  cüml d  qar l q bildir n o, onu, 
ona, onda, o q d r, orada v  s. kimi sözl r i l nir. Budaq cüml nin 
növünü bu sözl r mü yy nl dirir. Bu sözl r cüml nin hans  
üzvüdürs , budaq cüml d  h min üzvün ad  il  adlan r. M s.: Kim 
ki, ad qoymu dur qoca dünyada, Onu öz dostlar  vermi dir bada. 
(N.G nc vi)  C bini haraya ki qoyurdun, orda dinm z-söyl m z 
uzan rd . Kim çox i l yirs , onu daha çox yükl yirl r. ( . xl ) 
Ba lay c  sözl ri ba lay c lardan f rql ndirm k laz md r. 
Ba lay c lar köm kçi nitq hiss si, ba lay c  sözl r is   sas nitq 
hiss sidir. Ba lay c lar cüml  üzvü olmur, ba lay c  sözl r cüml  
üzvü olur.  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
248
—
4.  kilçil r. Mür kk b cüml nin tabeli növünün t rkib hiss -
l rini  laq l ndirm k üçün bir s ra  kilçil rd n istifad  olunur. 
Bu  kilçil r iç risind  -sa, -s ; -m , -mi, -mu, -mü  kilçil ri daha 
f ald r. Bu  kilçil r ad t n budaq cüml nin sonunda i l nir v  
budaq cüml ni ba  cüml y  ba lay r. M s.:  lli ya  onu haqlasa 
da, q
ng c h tl rin bir çoxunu hifz edib saxlam d . P ri an ev  
bir balaca gec g ldimi, anas  a r intizara dü ürdü. S nin ür yin 
varsa, m n can m  qurban el r m. ( . xl ) O n  q d r hirsli olub 
M l y  susma   mr ets  d , q lbinin d rinlikl rind  haqs zl n  
duyurdu.  ( . xl )  M l k  am kimi  ris   d , d rdini heç k s  
açm rd . ( . xl ) O bir daha ev  qay tmayaca n  q rara alsa da, 
h l  n  ed c yini mü yy nl dir  bilmirdi. ( . xl ) Q nirsiz göz l 
olmasayd , heç x lif  onun  r fin  bel  cah-calal düz ld rdi? 
(C.B rgü ad)  
Ba lay c  vasit l ri ümumil dir nd n sonra mür kk b 
cüml nin qruplar . Ba lay c  vasit l ri ümumil dirdikd  mü-
r kk b cüml l ri a a dak   kild  qrupla d rmaq olar: 
1.Asintetik mür kk b cüml l r. Bu tipli mür kk b cüml l r 
yaln z intonasiya il  qurulan mür kk b cüml l rdir. M s.: T bi t 
d yi ir, f sill r bir-birini  v z edirdi. H mid Sultanov cüss li 
adamd , enli kür yi  z m tini daha da art r rd . (S.V liyev) Gün 
getdikc  qalx r, hava isinir, b nd ç kil c k yerin alt  düzl nirdi. 
( .V liyev) Gün   h md mim, kül k mehriban md r. ( .V liyev) 
X st   t l s r, armud vaxt nda yeti r. (atalar sözü) Bu t p d  
evl r y x l b, evl r tikilmi di. ( . xl ) 
2. Analitik mür kk b cüml l r. Y ni t rkib hiss l ri ba lay c -
larla  laq l n n mür kk b cüml l rdir. M s.: 
g r evind , 
cibind  bir  ey var, al m s n  dostdur.  ( .Haqverdiyev)  Ortaya 
el  m s l  ç x b ki, onu yaln z M mm dsad q  f ndiyevl  birlikd  
h ll ed  bil rik. (S.V liyev) M n qohum- qr badan kas bam, 
ancaq dost seçm kd   b xtim g tirib. (S.V liyev) H kim g l nd  
mü yy n ed r ki, s nd  neç  cür x st lik vard r. (S.R himov)  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
249
—
3. Sintetik mür kk b cüml l r. Y ni t rkib hiss l ri  kilçi il  
laq l n n mür kk b cüml l rdir. M s.:  Su ist yirs , verm . 
( .Haqverdiyev) Bu saat f l k d  g ls , onun  lini  r ad n  lin-
d n qopara bilm z.  ( . f ndiyev)  Ba -gözümüz  zilm yibs , bö-
yük i di. (S.V liyev) N v min suallar na cavab verdims  d , onu 
qane el m dim. (S.V liyev) Z rif  raz  olsa, onlar ail  qurarlar. 
(X.Hasilova) Ba -gözümüz  zilm yibs , böyük i di. (S.V liyev)  
4. Analitik-sintetik mür kk b cüml l r.  Y ni t rkib hiss l ri 
h m  kilçi, h m d  ba lay c  il   laq l n n mür kk b cüml l r-
dir. M s.:  g r o m n tan yan Qüdr tdirs , arvad ndan geri 
qalma a raz  olmayacaq.  ndi  g r bir adam des  ki, bu çoban 
r ad seyiddi yolda lar  gülüb la a qoyur. ( . f ndiyev)  g r 
Bak ya gets k, bir n f r vasit sil  onlar n evind n x b r tutsun. 
(X.Hasilova)  g r bilmirs ns , m n deyim. ( . xl ) 
T rkib hiss l ri aras nda m na v  qrammatik  laq nin 
xarakterin  gör  mür kk b cüml nin növl ri. Mür kk b cüml  
t rkib hiss l rinin as l l q d r c sin  gör  (m na v  qrammatik 
laq nin xarakterini n z r  almaqla)  iki növ  ayr l r:  
1. Tabesiz mür kk b cüml l r. 2. Tabeli mür kk b cüml l r. 
B z n tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini tam 
müst qil cüml l r kimi, bir-birind n as l  olmayan cüml l r kimi 
ba a dü ürl r. Bu, düz deyildir. As l l q h m tabesizliyin, h m d  
tabeliliyin t rkib hiss l rind  var. Lakin as l l n d r c sin  g l-
dikd  onlar f rql nirl r. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss -
l ri b rab r 
kild , eyni d r c d  bir-birind n as l d r. H tta 
b z n t r fl rin yerini d yi dikd   m na d yi k nliyi yaranm r. 
M s.:  Onun ba   a r y rd   v  o, d rs  getm mi di. – O, d rs  
getm mi di v  onun ba  a r y rd . 
Lakin tabelilikd  as l l q bir t r flidir. T rkib hiss l rind n 
biri qrammatik c h td n müst qil, o biri ondan as l d r. Ona gör  
d  t rkib hiss l rinin yerinin d yi m si m na d yi ikliyin  s b b 

---