Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
238
—
c) smi birl m l rl  ifad  olunanlar: Göz l m l yim! M n d  
f ra nda m cnunam. (C.Cabbarl )  Göz b b yim!  ndi ki gecik -
c kdin,  vv ld n niy   m ni bu q d r incidirdin? (C.Cabbarl ) 
Zavall   b
riyy t,  neçin h qiq ti gizl dirsiniz. (C.Cabbarl ) Ox, 
zavall  bac m!  S ns n. (C.Cabbarl ) Ah, b db xt q z!  S ni azad 
etm y  m nd  iqtidar yoxdur ki, bar  az da olsa s n  köm k edim. 
(C.Cabbarl ) Zavall  çocuq! M n s n  ac y ram. (C.Cabbarl )   
Xitablarla mübt dan n f rql ri. Xitablar adl q halda olan 
isiml rl , isiml mi  nitq hiss l ri il  v  bir s ra ismi birl m l rl  
ifad  olunmas na gör  mübt daya ox ay r. Lakin  mübt da il  
xitab aras nda a a dak  f rql r vard r: 
1. Mübt da cüml  üzvü oldu u halda, xitab cüml  üzvü hesab 
olunmur. 
2.Mübt da haqq nda dan lan  bildirir, xitab is  müraci t 
olunan  bildirir. 
3.Mübt da adi intonasiya il   t l ffüz olunur. Xitab is  
nisb t n yüks k tonla t l ffüz olunur.  
4. Mübt da kim?, n ?, hara? sintaktik suallar na cavab verir. 
Xitab is  sintaktik suallara cavab vermir. 
5.Mübt da cüml  üzvl ri il   h m m na, h m d  qrammatik 
c h td n ba l  olur. Xitablar is  cüml  üzvl ri il  yaln z m naca 
laq l nir. 
6.Xitab yaz da mü yy n dur u i ar l ri il   f rql nir. 
Mübt dadan sonra is  bel  i ar l r  ehtiyac olmur. 
 
Qeyd: Dilimizd  mübt dadan sonra iki halda vergül 
i ar si i l dilir
1
. Birinci halda o, bu  v zlikl ri il  
ifad  olunan mübt dadan sonra vergül qoyulur. 
M s l n, O, kitab  m n  verdi cüml sind  o mübt -
1
 M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind  qar ya ç xan ç tinlikl r. 
“Maarif” n riyyat , Bak , 1987, s.121-124
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
239
—
das ndan sonra vergül qoymaq laz md r. Ona gör  
ki,  g r vergül qoyulmazsa, onda o mübt da deyil, 
t yin kimi anla lar. Ancaq O g ldi cüml sind  is  o 
mübt das ndan sonra vergül  ehtiyac yoxdur. Ona 
gör  ki, o mübt das ndan sonra el  bir söz yoxdur ki, 
o mübt das  h min sözün t yini kimi ba a dü ülsün. 
Odur ki, O g ldi cüml sind   o-dan sonra vergül 
qoyulmasa da, o mübt da kimi ba a dü ülür.  
Dem li,  o  v   bu  v zlikl ri il  ifad  olunan 
mübt da özünd n sonra g l n cüml  üzvünün t yini 
kimi ç x  ed rs , onda h min mübt dadan sonra 
vergül qoyulmur. O v  bu  v zlikl ri il  ifad  olunan 
mübt dalardan sonra isim, sif t, say g l rs , onda o 
v  bu mübt dalar ndan sonra vergül qoyulur.  
Mübt dadan sonra vergülün qoyulmas n n ikinci 
hal  is  bel dir: özünd n sonra g l n cüml  üzvünün 
t yini kimi anla lan v  isiml  ifad  olunan mübt da-
lardan sonra da vergül qoyulur.  M s l n:  Fazil, 
Q nb rovun söhb tind n ba a dü dü ki, professor 
yaz l  da  tapmaq üçün yen  d  axtar  aparmaq fik-
rind dir. (Q. lkin)  Alman, V linin  kinli gözl rind n 
od töküldüyün   t ccüb ed r k bir an duruxdu. 
(M.Hüseyn)  Usta, Tahir   a a  dü m yi t klif etdi. 
(M.Hüseyn)  Usta, Bayram  yan na ça rd .  Bundan 
sonra  müdir, Piriyev   n  salam verir, n   d  ondan 
salam al r. (S. hm dov)  
 
7.Mübt da, ad t n, cüml nin  vv lind  i l nir. Xitab is  cüm-
l  üzvl ri il  sintaktik  laq d  olmad  üçün cüml nin h r yerin-
d  i l n  bilir.  
8.Mübt dan n ifad  imkanlar  çox geni dir. Xitab n ifad  im-
kanlar  m hduddur. 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
240
—
9. Mübt dada forma v  m zmun uy unlu u olur. Xitabda is  
forma v  m zmun aras nda ziddiyy t olur.  
 
d biyyat: 
 
1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.216-223 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.66-70 
3. Q. .Kaz mov.  Müasir  Az rbaycan  dili.  Sintaksis.  Bak ,    
  “Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.244-250 
4. .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , 
Az rn r, 1947, s.70-72 
5. M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind  qar ya 
ç xan ç tinlikl r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1987, s.120-124 
6. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , 
ADU-nun n ri, 1978, s.34-35 
 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
241
—
 
 
 
 
Ì
ÖÐÿÊÊÿÁ ÚÖÌËÿ 
 
 
 
Mür kk b cüml  haqq nda ümumi m lumat.  ki v  daha ar-
t q sad  cüml nin m na v  qrammatik c h td n bütöv bir tam 
halda birl m sind n  m l   g l n cüml y  mür kk b cüml  
deyilir. Sad  cüml nin bir predikativ m rk zi oldu u halda, 
mür kk b cüml nin iki v  daha art q predikativ m rk zi olur. 
Y ni sad  cüml nin bir qrammatik  sas , mür kk b cüml nin iki 
v  daha art q qrammatik  sas  olur. Mür kk b cüml   d  sad  
cüml  kimi vahid intonasiya il  t l ffüz edilir. Mür kk b cüml l r 
d  sad  cüml l r kimi bitmi  bir fikri ifad  edir.  
Mür kk b cüml  sad  cüml  il  müqayis d  bizi  hat  ed n 
obyektiv varl a m xsus daha mür kk b hadis l ri  hat  edir v  
buna gör  d  insan nitqinin daha sonralar yaranm , daha yüks k 
ifad çisi kimi meydana ç x r.  vv ll r insan varl qlar n  sas 
c h tl rini duymu , anlam  v  bunlar n ifad si üçün sad  cüml -
l rd n istifad  etmi dir. Nisb t n sonralar hadis l r aras nda 
laq l r d rk olunduqca onlar n ifad çisi kimi mür kk b cüml  d  
yaranm d r. Bunun üçün  vv lc  sad  cüml l r b rab r hüquq 
sas nda birl
r k tabesiz mür kk b cüml l ri  m l  g tirmi  v  
nisb t n sonralar hadis l r aras nda s b b, n tic ,  rt v  s. kimi 
laq l r d rc olunduqca tabeli mür kk b cüml l r yaran b 
formala m d r.  

---