Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
242
—
nsanlar sad  cüml l rd n istifad  ed rk n ayr -ayr  fikri v  
hadis l ri sad c  olaraq sadalay r v  bunlar  bir-biri il   laq l n-
dirmir. Lakin mür kk b cüml  dild  fakt v  hadis l ri bir-biri il  
möhk m  kild  ba lam  olur. M s.:  O a lay r. Bu gülür. O 
i l yir. Bu yat r  v  s. kimi cüml l rd  hadis l r sad c  olaraq 
qeyd edilmi  v   laq l ndirilm mi dir. O a lay r, bu is  gülür.O 
i l yir, bu is  yat r cüml l rind   v ziyy t tamamil  ba qad r. 
Burada hadis l r bilavasit   laq l nmi   v  hadis l r  modal 
qiym t verilmi dir. Eyni fikri h m sad , h m d  mür kk b cüml  
klind  ifad  etm k olur. M s.:  S limin bel   s bi dan d n  
birinci d f  e idirdim. – Birinci d f  e idirdim ki, S lim bel   s bi 
dan r. 
Mür kk b cüml nin h r bir t rkib hiss si, y ni h r bir kompo-
nenti sad  cüml y  ox ay r. Sad  cüml  kimi mür kk b cüml nin 
h r bir t rkib hiss si ba  v  ikinci d r c li üzvl rd n ibar t olur. 
Mür kk b cüml nin h r bir t rkib hiss si d  cütt rkibli v  ya t k-
t rkibli cüml   kilind  formala r. Mür kk b cüml nin h r bir 
t rkib hiss si d  sintaktik  laq l rl   laq l nir. Bu ox arl qlara 
baxmayaraq, mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini h qiqi m nada 
müst qil sad  cüml  hesab etm k olmaz. Çünki mür kk b cüml -
nin bütün t rkib hiss l ri m na v  intonasiya c h td n birl
r k 
bir tam t kil edir. S sl r birl
r k qovu uq s s, sözl r birl
r k 
mür kk b söz  m l   g tirdiyi kimi, cüml l r d  birl
r k daha 
böyük sintaktik vahidl r, y ni mür kk b cüml l r  m l   g tirir. 
g r mür kk b cüml ni sad  cüml l r  parçalasaq,  vv lki m na, 
intonasiya yox olar. Bunu “M n bilir m, s n n  etm k ist yirs n" 
cüml sini iki cüml y  ay rmaqla görm k mümkündür: "M n 
bilir m". "S n n  etm k ist yirs n?" 
Mür kk b cüml nin ayr -ayr  t rkib hiss l rini biz  rti  kil-
d  ona gör  "sad  cüml " adland r r q ki, sad  cüml nin qurulu  
xüsusiyy tini yax  bilirik v  bu  sasda mür kk b cüml ni  trafl  
t hlil ed  bil rik.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
243
—
Qeyd: Az rbaycan dilçiliyind  mür kk b cüml  müx-
t lif istiqam tl rd  t dqiq olunmu dur. Bu bax mdan 
.Z.Abdullayevin (Müasir Az rbaycan dilind  tabeli 
mür kk b cüml l r. Bak , Maarif, 1974; Sintaksisin 
aktual m s l l ri. Tamaml q budaq cüml si. Bak , 
1987), H.A.Bayramovun (Müasir Az rbaycan dilind  
tabesiz mür kk b cüml l r. Bak , 1960), N.Abdulla-
yevan n (Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi üzr  
xüsusi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riy-
yat , 1975), K.Abdullayevin (Az rbaycan dili sintak-
sisinin n z ri probleml ri. Bak , Maarif, 1999, 
2016), F.A.C lilovun (Mür kk b cüml  sintaksisi. 
Bak , “Maarif” n riyyat , 1983), X. .M mm dova v  
.H.Cavadovun (“Tabeli mür kk b cüml l rin se-
mantik-qrammatik xüsusiyy tl ri. Bak , Müt rcim, 
2000),  .M. liyevin (Tabeli mür kk b cüml l r v  
onlar n xüsusiyy tl ri. Bak , “Maarif”, 1992) v  di-
g rl rinin t dqiqatlar n  xüsusi olaraq qeyd etm k 
laz md r.  
 
Mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini  laq l ndir n vasi-
t l r. Mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini  laq l ndir n vasit l r 
a a dak lard r: 
1. ntonasiya.  ntonasiya mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini 
laq l ndir n  n q dim vasit dir.  ntonasiya canl  dan q dilind  
indi d  mühüm rola malikdir. Mür kk b cüml nin t rkib hiss -
l rini  laq l ndirm k üçün ba qa vasit l r olduqda da in-
tonasiyadan istifad  edilir. Lakin heç bir ba qa vasit  olmad qda 
t rkib hiss l ri  laq l ndirm k üçün  sas yük intonasiyan n 
üz rin  dü ür. M s.: Vaxt g l nd  qoyun dib y  sa l r, ilan südü 
içir, yerin  q z l qoyub gedirdi. ( .V liyev) Budur, s n  buyuru-
ram, g r k bu gün  mamverdinin q z  qay ts n atas n n evin . 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
244
—
( .Haqverdiyev) M n bilir m, t qsir m nim yolda mdad r. Get - 
ged  ehtiras artd , tamah güc g ldi. ( .V liyev)  mran cavand r, 
qoy indi o i l sin.  ( . xl )  M n t l b ed c y m, sizin m s l niz 
raykomun bürosunda h ll edilsin.  ( . xl )  N   q d r ömrüm var, 
g zib dola acam.  ( . xl )  Amma u aqd r, gözümd n  qoya 
bilmir m. ( . xl )  
Bu cüml l rd   t rkib hiss l ri aras na tabesizlik ba lay c lar  
da art rmaq olar.  
 
Qeyd:  ntonasiya mür kk b cüml nin t rkib hiss -
l rini  laq l ndirm kl  yana , h m d  fikrin, m na-
n n düzgün çatd r lmas nda mühüm rol oynay r. 
ntonasiya m nan n çatd r lmas nda da mühüm rol 
oynad na gör  mür kk b cüml nin komponentl ri 
aras nda intonasiya-m na taml na, bütövlüyün  
diqq t yetirm k olduqca vacibdir. Dem li, mür kk b 
cüml nin formala mas nda intonasiya-m na taml , 
bütövlüyü mühüm  h miyy t  malik olan qrammatik 
vasit  rolunu oynay r. Odur ki, mür kk b cüml ni 
mü yy nl dir rk n onun komponentl rinin into-
nasiya-m na c h td n birl m sin  diqq t yetirm k 
laz md r. Bel  ki, mür kk b cüml  sad  cüml l rin 
intonasiya v   m na bax m ndan bütöv halda, tam 
halda birl m sind n  m l  g lir. Mür kk b cüml ni 
formala d ran sad  cüml l r ayr -ayr l qda bitmi  
fikir ifad  ets  d , ayr -ayr l qda sad  cüml l r  ox-
asa da, onlar mür kk b cüml  daxilind  öz müst -
qilliyini qorumur, eyni zamanda onlar intonasiya 
bax m ndan bitmir. Vahid intonasiya, vahid m na al-
t nda birl m y n sad  cüml l r mür kk b cüml  
m l  g tir  bilmir. Bir daha qeyd ed k ki, mür kk b 
cüml ni formala d rmaq üçün ayr -ayr  sad  cüm-
l l r vahid intonasiya v  vahid m na alt nda birl -
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
245
—
m lidir. Bel  olmazsa, onda ayr -ayr  sad  cüml l r 
öz intonasiyas  v  m nas  il  bir-birind n f rql nm li 
olacaqd r, n tic d  mür kk b cüml  formala maya-
caqd r
1
. M hz bu m nada  “Ramiz qap n  açd ”, 
“Abbas ki i çox dedi”, “Soyuq hava iç ri doldu”, 
“B ir e itm k ist m di”, “Ya
 ba lad ”, “Bird n 
hava qarald ” cüml l ri sad  cüml l rdir. Ancaq bu 
sad  cüml l rin müvafiq g l nl rini vahid m na v  
intonasiya alt nda birl dirm k, mür kk b cüml  
formas na salmaq mümkündür. M s l n:  Ramiz qa-
p n  açd , soyuq hava iç ri doldu. Abbas ki i çox 
dedi, B ir e itm k ist m di. Bird n hava qarald , 
ya
 ba lad .  Dem li, intonasiya-m na taml , bü-
tövlüyü mür kk b cüml nin formala mas nda mühüm 
rol oynay r. H tta intonasiyadan as l  olaraq bir mü-
r kk b cüml ni müxt lif variantlarda oxumaq müm-
kündür
2
. M s l n, “Mü llim cavab t l b edir,  agird 
biletd ki suallara bax b h y can keçirir” mür kk b 
cüml sini formala d ran komponentl ri (sad  cüml -
l ri) a a dak  variantlarda oxumaq olar:  
1) Komponentl rin h r birinin  vv lind   s s tonunu 
yüks ltm kl  v  h r birinin sonunda s s tonunu  h -
miyy tli d r c d   a a  endirm kl , h m d  birini 
komponentd n (cüml d n) sonra cüml nin bitdiyini 
bildirm k üçün uzun fasil  etm kl  oxumaq iki sad  
cüml ni meydana ç xara bil r.  
2)
g r komponentl r (cüml l r) sadalamaq intona-
siya il  oxunarsa, y ni eyni intonasiya il  oxunarsa 
1
 N. hm dov. Mür kk b cüml  haqq nda ümumi m lumat n intonasiya-m na  
t hlili z minind   t drisin  dair. – Az rbaycan dili v   d biyyat   t drisi. Bak , 
1979,  1, s.29-34
2
 N. hm dov. Mür kk b cüml  haqq nda ümumi m lumat n intonasiya-m na  
t hlili z minind   t drisin  dair. – Az rbaycan dili v   d biyyat   t drisi. Bak , 
1979,  1, s.29-33

---