Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
214
—
cüml nin m zmununa uy un m zmun ifad  edir v  buna gör  d  
cüml  adland r l r. M s.:  
– F rhad: – Qarda .  
Ustad: – B li. 
 F rhad: – ndi gün c mi dünyan  röv n el yibdir. 
 Ustad: –  lb tt  ( .Haqverdiyev) 
 Bu  dialoqdak   lb tt  sözü bir sözd n ibar t olsa da, 
bütövlükd  “indi gün c mi dünyan  röv n el yibdir” cüml sinin 
m zmunu b rab r m zmun ifad  etmi dir.  
Söz-cüml nin dig r cüml  növl rind n f rqi. Söz-cüml l ri 
indiy   q d r keçdiyimiz cüml  növl rind n bir çox c h td n 
f rql nir: 
1. Söz-cüml l r spesifik keyfiyy ti il  cütt rkibli cüml l rd n 
v   x b r  sas nda formala an t kt rkibli cüml l rd n f rql nir. 
Cütt rkibli v  t kt rkibli cüml l r üzvl ndiyi, ba  v  ikinci d r -
c li üzvl r  ayr ld  halda, söz cüml l r üzvl nmir. Cütt rkibli v  
t kt rkibli cüml l r m lum tabelilik  laq l ri (yana ma, uzla ma, 
idar )  sas nda quruldu u halda söz-cüml d  bu cür  laq l r 
qeyri-mümkündür. Cütt rkibli v  t kt rkibli cüml l rd  zaman v  
xs kateqoriyas  olur. Lakin söz-cüml l rind  bel  kateqoriya 
yoxdur. 
2. Söz-cüml l r adl q cüml l r  ox asa da  (adl q cüml l r d  
b z n bir sözd n ibar t olur), onlardan qurulu u ciddi  kild  
f rql nir. Do rudur, adl q cüml l rd   d  sintaktik  laq l rd n 
istifad  edilir. Adl q cüml l rd  d  müxt lif üzvl ri, y ni mübt -
dan   t yini, z rfliyi, b z n tamaml  ay rmaq mümkün olur. 
Lakin ümumilikd  götürdükd  söz-cüml l rl  adl q cüml l r daha 
çox ifad  vasit sin  gör  f rql nir. Bel  ki, adl q cüml l r ad t n 
adl q halda olan isiml rl   v  ismi birl m l rl  ifad  olunsa da, 
söz-cüml l r bel  sözl rl  ifad  olunmur. Bunlardan  lav , adl q 
cüml l r bir q d r  müst qildir.  ks r n m tnin  vv lind  i l n  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
215
—
bilir. Söz-cüml l ri is  qeyri-müst qil olub m tn daxilind  
dialoqlarda i l nir. 
3. Söz-cüml l r yar mç q cüml l rd n d  f rql nir. Söz-cüml -
l r dialoqlar n  vv lind ki cüml l rd ki fikr   b rab r fikir ifad  
edir. Lakin bir sözd n ibar t olan yar mç q cüml l r bu cür fikir 
ifad  ed  bilmir. M s.: Siz  eyx  ban  tan y rs n z? 
– Xeyr. ( .Haqverdiyev) 
Ged nl r d nizd  q rq olsalar, kim cavab ver c k? 
 – Özl ri. 
 Bu  misallardan  birincisind   xeyr söz cüml dir. Özünd n 
vv lki cüml nin m zmununu tam ehtiva edir.   kinci misaldak  
özl ri  yar mç q cüml dir,  vv lki cüml d ki fikri tam  hat  ed  
bilmir.  
 A a dak  m tn  diqq t yetir k:  
– O m nim bac md r. 
– Do ma bac n?  
– H , nec  b y m?  
– Heç, el -bel . Soru dum, öyr nim ki, o   n  olub ki, bu kök  
dü üb? 
M n  hvalat  q sa dan d m, o, d rind n ah ç kib dedi:  
– Allah bais  l n t el sin. 
– Amin – dedim, sonra üzümü Fariz  tutub soru dum: 
– Fariz, yat rsan? 
– Yat ram.(yar mç q cüml ) 
– G l yen  söhb t el y k. 
– Yox, gecdir. 
– S h r gec durarsan. 
– Gecik r m.(yar mç q cüml ) 
– Yen  araya sükut çökdü. M n soyunub yer  uzand m, 
yor an  sin m  ç kib fikr  getdim. ( . lib yli) 
 Bu m tnd  do ma bac n, yat ram, gecik r m  yar mç q 
cüml , h , heç, el -bel , amin, yox söz-cüml l rdir.  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
216
—
 Söz-cüml l r b z n dialoqlarda  xitablarla bir yerd  i l dilir. 
M s.: K r m: –Salmanov, uzaq getm , m n bir q d r d  haz rla -
maq ist yir m.  
 Salmanov: –Ba  üst , yolda  K r mov.  
 Söz-cüml l r ara sözl r  daha çox ox ay r. Çünki ara sözl r 
kimi söz cüml l r d  modal sözl rl  ifad  olunur. Lakin ara söz-
l rd n f rqli olaraq modal söz söz-cüml  olsa da, dialoqda ayr ca 
i l nir v  müst qil m na ifad  edir. Ara söz kimi i l ndikd  is , 
mü yy n bir cüml nin daxilind  h min cüml d ki fikr  münasib t 
bilinir. M s.: Siz d  qonaqlar  qar lama a ged c ksiniz? 
–  übh siz. 
  übh siz, m n d  sizin kimi bir zatla tan  oldu um üçün 
daim yüks l c y m. Birinci misaldak   übh siz söz-cüml , ikinci-
d  ara sözdür. B z n söz-cüml  üzvl n n cüml   klind  birl -
m d  i l n  bilir. B li, yox, xeyr, h ,  lb tt ,  übh siz v  s. kimi 
sözl r üzvl n n cüml  il  bir yerd  o zaman söz-cüml  olur ki, 
üzvl n n cüml  onun m nas ndan f rqli m na ifad  edir: M s.: 
– S n m n  bir  ey dem k ist yirs n? 
       – Yox, n  olub ki? 
– S n d  bu kitabdan almaq ist yirs n? 
– H , mümkün olsa. 
– Siz d  ax am m kt bind  oxuyursunuz? 
–  lb tt , nec  m g r? 
Üzvl n n cüml l r b li, yox, xeyr,  lb tt ,  übh siz v  s. tipli 
sözl rl  birlikd  i l nib eyni m nan  ifad  etdikd  söz-cüml  ola 
bilmir. M s.:  
B y m h kim deyil m? (S.R himov)  
–  lb tt , h kim m. 
H r nec  olsa, g r k üstünd ki duz yükünü üstünd n 
a ras n z. 
 –  lb tt , g r k a r m. 
Yen  d  bu havacat  oxuyursunuz? 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
217
—
– B li, oxuyuram. 
– Bahar n bunu dem y  haqq  varm ?  
–  lb tt , var. (M.C lal)  
O lunuz siz  o q d r ox ay r ki... 
– H ... bir az ox ay r. ( . f ndiyev)  
Xo unuza g lirmi?  
–  lb tt ... bel  s liq  kimin xo una g lm z. ( . f ndiyev) 
– Al n geyinin. 
– Yox... Yox... Laz m deyil. ( . f ndiyev)  
– Olacaqm ?  
– B li, bu yax nlarda olacaq. (M.C lal)  
 
 Söz-cüml nin ifad  vasit l ri. Söz-cüml l r, qeyd etdiyimiz 
kimi, h r sözl  ifad  oluna bilmir.  fad  vasit sin  gör  söz-
cüml sini üç yer  ay rmaq mümkündür. 
1.
datlarla ifad  olunan söz-cüml l r; 
2. Modal sözl rl  ifad  olunan söz-cüml l r; 
3. Nidalarla ifad  olunan söz-cüml l r. 
1.
datlarla ifad  olunan söz-cüml l r. M s.:  
– Siz ona cavab ver c ksiniz? 
– Yox. 
– Siz mü llimsiniz?  
– Xeyr. ( . xl )  
– Sand qda saxlad n paltarlar  da m kt bd n veribl r?  
– H . ( . xl )  
– Görm mis n?  
– Xeyr. (M.C lal)  
– Siz üzgüçüsünüz?  
– B li. ( . f ndiyev)  
– Acanda birba a ev  getm yi yaddan ç xarmay n.  
– Yax . ( . f ndiyev)  
– Oxumaq bilirs nmi?  

---