Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
202
—
ür yinin bir z rr sini qatan, c sar tl , inamla çarp an S rtin  
ür yi yand , yaz  g ldi. 
 
Qeyd: Dild  daha çox t sadüf etdiyimiz  G lir m. 
G lirsiz. G lirs n. G lirsiniz  kimi cüml l r d  
cütt rkibli bütöv cüml  hesab olunur. 
 
Yar mç q cüml l r.  Bir v  ya bir neç  üzvü burax lan, lakin 
asanl qla t s vvürl   b rpa edil  bil n cüml l r  yar mç q cüml  
deyilir. M s.:  
– A a  ikay tim var. 
– Kim ?  
– A a, pristava.  
–M n özüm d  bir h ft dir ki, onun yolunu gözl yir m.  
–B s hara gedib, a a?  
–Qaçaq qovma a.  
–B s s n kims n, a a?  
–M n pristav n pomo niki.  
–Yax , s n su  ikay tin  baxa bil rs nmi? 
–Yox!  
–Niy ?  
–Ba m a r y r... (S.R himov).  
Bu dialoqda – Kim ?, – A a, pristava, Qaçaq qovma a cüm-
l l ri yar mç q cüml l rdir. – A a,  ikay tim var, B s hara gedib, 
a a? – M n pristav n pomo niki, – Yax , s n su  ikay tin  baxa 
bil rs nmi? cüml l ri bütöv cüml l rdir.  
Misallardan göründüyü kimi, ba  üzvl rd n biri v  ya h r ikisi 
burax lan cüml l r yar mç q cüml l r hesab olunur. H m d  mi-
sallardan o da ayd n görünür ki, yar mç q cüml l rd  burax lm  
üzv  vv lki cüml l rd  i l ndiyi üçün asanl qla b rpa oluna bilir. 
Daha do rusu, burax lm  üzvü ist nil n zaman  vv lki cüml l r-
d n tap b yerin  qoymaq olur.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
203
—
Yar mç q cüml l r  n çox dialoqlarda (yaz l  v   ifahi nitqd ) 
i l nir. Burax lm  üzvün  vv lki cüml l rd   i l nm si yar mç q 
cüml nin xarakterik xüsusiyy tidir. M s l n: 
–  Kimi ist yirs n, bala? 
–  D d mi. 
–  D d n kimdir?  
–  D d ki i 
–  Öz ad  n dir?  
–  Budaq. ( .V liyev) 
Verilmi  nümun d   D d mi, D d ki i, Budaq cüml l ri ya-
r mç q cüml l rdir. Bu yar mç q cüml l r fikri konkret ifad  edir, 
t krarlar n qar s n  al r, fikri daha qabar q n z r  çatd r r. Deyil n 
bu c h tl ri a a dak  nümun l rd  d  görm k olur:  
– T z  h kim sizsiniz? – dey  x b r ald . 
–  M n m. 
–  Atam dedi bu saat biz  g lsin,  
–  Atan kimdir? 
–  R id – dey  u aq cavab verdi. – direktor. (O.Salamzad ) 
Bu nümun l rd   M n m, R id, Direktor cüml l ri yar mç q 
cüml l r olmaqla fikri konkret ifad  edir, t krarlar n qar s n  al r, 
fikri daha qabar q n z r  çatd r r.  
 Yar mç q cüml  dedikd  fikir yar mç ql  n z rd  tutulmur. 
H r bir cüml  m tn daxilind  i l nmi  olur v  m tn daxilind  ba -
qa söz v  ifad l rl , ba qa cüml l rl   laq d  yar mç q cüml l rin 
ifad  etdiyi fikir tamamil  ayd n olur. Yar mç q cüml l r dedikd  
forma, qurulu  yar mç ql , qrammatik yar mç ql q n z rd  tutu-
lur. Yar mç q cüml  fikrin aktualla mas  il  ba l d r. Dan an  xs 
t krarlara yol verm m k, fikri sad , ayd n, s lis qurmaq üçün bir 
çox üzvl ri nitq prosesind  ixtisar edir, yeni rasional fikir ifad  
ed n üzvl ri saxlay r v  bel likl , dild  yar mç q cüml l r forma-
la r. Yar mç q cüml l r t z  cüml  formas  deyildir. Yar mç q 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
204
—
cüml nin bir qismi cütt rkibli cüml l r  sas nda, cütt rkibli cüm-
l l rd n mübt dan n burax lmas  yolu il  yaran r. M s.:  
G l n kimdir?  
– N riman  zimov. Cüml d n birincisi cütt rkibli bütöv, 
ikincisi cütt rkibli yar mç q cüml dir (mübt das  burax l b). 
Onun kim  ac  tutub? 
 –  U aqlara – cüml sinin birincisi t kt rkibli bütöv cüml , 
ikincisi t kt rkibli yar mç q cüml dir (x b r burax l b). Bel likl , 
bu misaldan göründüyü kimi, yar mç q cüml   t z  cüml  tipi 
deyildir. Sad  cüml nin  sas növl ri cütt rkibli v   t kt rkibli 
cüml l rdir. Bu cüml  formas nda bu v  ya dig r üzv burax lma-
d qda h min cüml nin bütöv formas , mü yy n üzvl r burax ld q-
da yar mç q formas   m l  g lir. Yar mç q cüml l r yaz l  dilimiz-
d   b dii  s rl rd ki obrazlar n replikalar nda daha çox i l dilir. 
Yar mç q cüml l ri iki hiss y  bölm k mümkündür. Birincisi 
yar mç q cüml l r n d n ibar tdir.  kincisi, yar mç q cüml l rd  
n  burax lm d r?  Biz ikinci istiqam ti  sas götür c yik. Y ni 
yar mç q cüml l rd   n  burax lm d r? Bu istiqam ti n z r  
ald qda yar mç q cüml l ri a a dak   kild  qrupla d rmaq olar: 
1. Mübt da burax la bil r; 
2. X b r burax la bil r; 
3. H r iki ba  üzv burax la bil r; 
4. kinci d r c li üzvl r burax la bil r; 
5. Ba  v  ikinci d r c li üzvl r burax la bil r. 
 
1. Mübt das  burax lan yar mç q cüml . Mübt das  burax lan 
yar mç q cüml l r  dilimizd  daha çox rast g linir. Mübt da 
ba l ca olaraq a a dak  hallarda burax l r: 
1. vv lki cüml d  i l nir, t krara yol verm m k üçün sonrak  
cüml d  ixtisar edilir. M s.:  mir  nanc onun n  dem k ist diyini 
çox yax  bilirdi. Ancaq söz verm y   c sar t etm di.  Q dir 
ömründ  heç bu cür iclas görm mi dir. Xüsusil  bel , dost bildiyi, 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
205
—
arzulad  adamlar n yan nda iclasda olmam d r. (M.C lal) 
Anketov  yen  ba n  ka zlardan qald rmad . Sol  linin ba  
barma n  Had yev familiyas n n üstün  qoydu. Yaz ya baxa-baxa 
sa   linin 
had t barma n  silk l di. (M.C lal)  Sadiq ki i 
m rdimazardan çox ç kmi dir. O luna at lan bu da n b dxahlar 
lind n ç xd   x yal na g l nd   s bl di, qa lar  düyüldü, 
add mlar n  yeyinl tdi. (M.C lal)  Rübab   ax am d rsd n sonra 
Vahidi çox axtard . D rs otaqlar n , kitabxanan , komsomol 
komit sini bir-birin  vurdu, tapa bilm di. (M.C lal) 
2. Burax lan mübt da  vv lki cüml nin tamaml   sas nda 
t s vvür edil  bil r. M s.:  Ged k  onlar  tapaq. Çox gecikdil r. 
ç ri otaqda çarpay   s si  G ldiyevi  diksindirdi.  Özü kimi ba qa 
bir vaxts z qona n olaca ndan qorxdu. (M.C lal)  Sadiq ki ini 
heyr t ald . Qorxulu bir  eyd n qorunmaq ist y nl r kimi 
qollar n  açd ,  ll rini qaba a verdi, vücudunu geri  ydi. 
(M.C lal)  
3. Burax lan mübt da  vv lki cüml nin mübt da v  tamaml  
sas nda t s vvür edil  bil r. M s.: Mir li M mm da a uzaqdan 
Vaqifi görüb qaba a ç xd . Görü dül r. Mir  linin s si Leylan n 
çöhr sini ört n q m v  mat m p rd sini  y rtd . Qucaqla d lar. 
(M.C lal)  
 Mübt das z yar mç q cüml l r  daha çox atalar sözl ri v  
tapmacalarda t sadüf olunur.  
 2. X b ri burax lan yar mç q cüml . X b ri burax lan yar m-
ç q cüml l r daha geni dir. M s.: Kim e idib bal qlar n s sini? –
Heç kim (e itm yib).  X b r b z n bütöv  kild  deyil, yar mç q 
burax l r. Y ni x b rin bir hiss si saxlan l r, bir hiss si burax l r. 
M s.:  
 – B s  atan z n ad  n dir?  
 – Can m üçün yad mdan ç x b.  
 – Ç xar da.  

---