Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
194
—
öldürm zl r  ki?  ( . f ndiyev)  Yaz  yasxanalara  buraxm rlar. 
(C.Cabbarl ) Qaraç  gününd  ya amazlar. ( . f ndiyev) 
Qeyri-mü yy n  xsli cüml l r x b ri üçüncü  xsin c mind  
olan cütt rkibli cüml l r  ox ay r. Lakin bunlar bir-birind n  sasl  
kild   f rql nir. Bel  ki, x b ri üçüncü  xsin c mind  olan 
cütt rkibli cüml l rin mübt das  oldu u halda, qeyri-mü yy n 
xli cüml l rin mübt das  olmur. Müqayis  ed k: Q zlar bu ba-
r d  Nuru il   dan d lar. ( .Hüseynov) Gec nin yar s   p nc r ni 
a b g ldiyini  e its l r, gör n l r  dan arlar. (S.R hman) Bu 
cüml l rd n birincisi x b ri üçüncü  xsin c mind  olan cütt r-
kibli cüml , ikincisi is  qeyri-mü yy n  xsli cüml dir.  Anam 
getdi, atam g l c k, onlar bizi rahat qoymayacaqlar. Laç nla 
Leyla  l- l  tutaraq üzüa a   götürüldül r. Bu cüml l r cütt r-
kibli cüml l rdir.  
Qeyri-mü yy n  xsli cüml l r b z n formal c h td n (x b r-
l rinin III  xsin c mind  olmas na gör ) ümumi  xsli cüml l r  
ox ay r. Lakin bunlar  f rql ndirm k laz md r. M s l n: E itdiyin 
sözl ri iclasda dedil r. H r bo  sözd n ötrü adama bel  üz göst r-
m zl r. Burada birinci cüml  qeyri-mü yy n  xsli cüml , ikinci 
cüml  is  ümumi  xsli cüml dir.  
Qeyri-mü yy n  xsli cüml l r formal c h td n (x b rl rin  
gör ) b z n x b rd n ibar t yar mç q cüml l r  ox ay r. Lakin 
onlar bir-birind n m zmunca f rql nirl r. M s l n:  
– B s müh ndisl r bu bar d  heç n  demirl r?  
– Deyirl r.  Onlar n fikrinc , bu ilin ax r nda  t hvil verm li-
dirl r. Burada “Deyirl r” x b rd n ibar t yar mç q cüml dir. 
“T hvil verm lidirl r” qeyri-mü yy n  xsli cüml dir.  
Qeyri-mü yy n  xsli cüml l r mür kk b cüml nin t rkib his-
s si kimi d  i l nir. M s l n: Heç yar m saat keçm di ki,  mrini 
verdil r  ( .Qurbanov)  Deyirl r,  q z  Kürd n keçiribl r. ( . xl ) 
M n  el  g lirdi ki, a z m  yummu dular, bir söz dey  bilmirdim. 
(S.R hman) 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
195
—
3. ÜMUM  
XSL  CÜML  
 
X b r  sas nda formala an t kt rkibli cüml l rd n biri d  
ümumi  xsli cüml l rdir. Ümumi  xsli cüml l rin x b ri  ks -
r n ikinci  xsin t kind   v  üçüncü  xsin c mind , b z nd  bi-
rinci  xsin t kind  olur. Lakin x b r hans   xsd  olursa-olsun 
i in icras  ümumi xarakter da y r, ham ya aid olur. Bütün  xsl ri 
hat  edir. Buna gör   d  bel  cüml l r ümumi  xsli cüml l r 
adlan r. Ümumi  xsli cüml l r  ks r n atalar sözl ri, m s ll rd n 
v  aforizml rd n, m sl h t, n sih t xarakterli cüml l rd n ibar t 
olur. M s.: Uman yerd n küs rl r. Günü-gün  satmazlar. Cüc ni 
pay zda sayarlar. Mal n  yem y nin mal n  yey rl r. Bars z a aca 
da  atmazlar. B xtini qozda s na, o ulda, q zda  s na. Bir bu da 
km s n, min bu da biçm zs n v  s.  
Ümumi  xsli cüml l rin x b ri ba l ca olaraq a a dak  for-
malarda olur: 
1.Ümumi 
xsli cüml l rin bir qisminin x b ri feilin  mr 
formas n n birinci  xsinin t kind  olur. M s.: Özüm  yer el yim, 
gör s n  neyl yim. Ad m  s n  qoyum, s ni yana-yana qoyum. A  
üzüm, qara üzüm, ba n  dibind n üzüm.  
2.Ümumi  xsli cüml l rin bir qismind  x b r  mr formas n n 
ikinci 
xsinin t kind  olur. M s.:  vv l arx   tullan,  sonra 
b r kallah de. Z man y  bir bax, i  bir bax. Anas na bax, q z n  
al, q ra na bax bezini al. Alim yan nda dilini saxla, usta yan nda 
lini. Özg  mal na  d ym , – Özününkünü b rk  saxla. Öz b xtin-
d n  küs. Öz at n n noxtas ndan  yap . Öz ad n  özg l r   qoyma. 
Öz a l n  özg   a l na  verm . Öz i ini özün gör. Sirrini dostuna 
dem , dostunun da bir dostu var. Atalar nahaq yer  dem yibl r ki, 
xasiyy tini yax  bilm diyin at n dal na keçm .  ( . xl )  Yax l q 
el , yax l q gör v  s.  
3.Ümumi  xsli cüml l rin x b ri feilin x b r formas n n ikin-
ci  xsinin t kind  ola bilir. M s.: Bu gün, bu saat yeyirs n, içir-

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
196
—
s n, g zirs n, oynay rsan, gülürs n, amma bir saat sonra n  ola-
ca n  bilmirs n. 
 
Qeyd: Ümumi  xsli cüml l rin b z n x b ri feilin 
x b r formas n n ikinci  xsinin t kind  olark n x -
b rd n  vv lki komponent  rt formas nda ç x  edir: 
zm s n,  zil c ks n, ayaqlamasan ayaqlanacaq-
san. (M.C lal) 
 
4.Ümumi  xsli cüml l rin bir qismind   x b r feilin x b r 
formas n  üçüncü  xsinin c mind  olur. M s.: Cüc ni pay zda 
sayarlar. Göz l  göz l dey rl r. Allahdan qorx, bir gözün  v zin  
iki gözünü ç xararlar. (M. brahimov)  nsan n müsib tin  bel  
gülm zl r. (M. brahimov) Q ribi bax ndan tan yarlar. Q rib iti 
yad m h ll d n  qovarlar.  yil n boynu vurmazlar. Odu od il  
söndürm zl r.  l m y n   t nb l  dey rl r. Atdan dü üb e
y  
minm zl r.Y x lana balta çalmazlar. B y ver n at n di in   bax-
mazlar. A  pulu qara gün üçün y arlar. Adam  hün ri il   tan -
yarlar. A  evi görüb qara evi yand rmazlar. Öldürm yin, 
amand r, yaral n  öldürm zl r. 
5.B z n ümumi  xsli cüml l rin x b ri feilin  rt formas n n 
ikinci 
xsinin t kind  olur. M s.:  Ba a  baxarsan ba  olar, 
baxmazsan da  olar. 
6.Ümumi  xsli cüml l rin bir qismind  is   x b r feilin arzu 
formas n n üçüncü  xsinin t kind  olur. M s.:  Pamb q çox z rif 
eydir, g r k onun naz n   ç k s n. G r k ham ya bir gözl  
baxasan. ( . xl ) 
X b ri ikinci  xsin t kind  olan ümümi  xsli cüml l r öz 
formas na gör  mübt das  üslubi m qs dl  burax lm  cütt rkibli 
cüml l r  ox ay r. M s.:  nstitut qurtar rsan q z m, – dey  Rüst m 
ki i ilk d f  g lin  müraci t etdi. Palaza bürün eln n sürün. H r 
iki misalda x b r ikinci  xsin t kind dir. H r iki misalda 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
197
—
mübt da yoxdur. H r iki misalda zahir n  s n sözünü art rmaq 
olar. Lakin bu yaln z birinci halda mümkündür. Çünki cüml nin 
mübt das  h qiq t n  xsl nmir. Odur ki, birinci cüml  cütt rkib-
lidir.  kinci cüml y  is  s n sözünü art rmaq olmaz. Çünki ümumi 
xslidir.  
X b ri üçüncü  xsin c mind  olan ümumi  xsli cüml l r il  
qeyri-mü yy n  xsli cüml l r aras nda da bir ox arl q var. M s.: 
S n boyda m sul i çini heç zaddan ötrü v zif d n götürm zl r. 
Qaranl q yer  da  atmazlar.  H r iki cüml nin x b ri üçüncü 
xsin c mind dir. H r iki cüml nin mübt das  yoxdur. "Onlar" 
sözü mübt da kimi t s vvür olunur. Lakin bunlar bir-birind n 
f rqli cüml l rdir. Birinci cüml d   i in icras  bir v  ya bir qrup 
xsl  ba l  ola bil r. Lakin h min  xsl r qeyri-mü yy ndir v  
cüml  qeyri-mü yy n  xsli cüml dir.  kinci cüml  is  ham ya h r 
yerd , h mi  aid olan i i bildirir. Ona gör   d   h min cüml  
ümumi  xsli cüml dir.  
 
Qeyd:  X b ri üçüncü  xsin c mind  olan cüml l r 
müxt lif qurulu da olur. Bu cür cüml l rin bir qismi 
cütt rkibli bütöv cüml   klind , bir qismi cütt rkibli 
yar mç q cüml  
klind , bir qismi qeyri-mü yy n 
xsli, bir qismi is  ümumi  xsli cüml   klind  olur. 
Bunlar   t hlil prosesind   f rql ndirm k laz md r. 
M s.:  Atl lar k nd  yeti dil r. (cütt rkibli bütöv 
cüml ) Mahmud katibl  görü m k ist yirdi. Görü -
dül r. (cütt rkibli yar mç q cüml )  Biz   m rk zd n 
yaz rlar. (qeyri-m üyy n 
xsli cüml )  l m y n  
t nb l dey rl r. (ümumi  xsli cüml ) 
 
 
 
 

---