Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
206
—
 Dild  x b rin burax lmas na iki  kild  rast g lm k mümkündür: 
1-ci  kontekstual burax lma, 2-ci elliptik burax lma. Kontekstual 
burax lma m tn il  ba l  burax lmad r. Buna m tni burax lma da 
deyilir. Kontekstual (m tni) burax lmada x b r m tn daxilind  
vv lki cüml d   i l nmi  olur. T krarlara yol verm m k üçün 
sonrak  cüml l rd  burax l r. Bu xüsusiyy t   m tn daxilind , 
dialoqlarda daha çox rast g lm k olur. M s.:  
–Bunu kim k sib?  
–Özüm.  
– eyl ri n  il  da yacaqs n z? 
–Araba il .  
–Faytonlam  g lmisiniz? 
–Faytonla da, piyada da. 
–N  q d r laz md r? 
–5-6 manat. (N.N rimanov)  
–G lmi di. Bir az bundan qabaq getdi. 
–Hara? (N.N rimanov)  
–D xi n  olacaq? Veribl r gedib.  
–Kimi? (N.N rimanov)  
–A a, Niyaz b y s ni görm k ist yir. 
–Niyaz b y? (N.N rimanov)  
–Yaz q ki i h l  d  g lib ev  ç xmay b. 
–Kim, Qoca day m ? ( . xl )  
–Bal  kimn n tutmu dun?  
– amxalnan. ( . xl )  
–Haraya gedib?  
–Kürün q ra na. ( . xl )  
–B s, haçan olacaq?  
–On günd n sonra. (Anar) 
 Elliptik burax lma  m tn il  ba l  burax lma deyil (ellipsis – 
lat nca burax lma dem kdir). Elliptik yar mç q cüml l d  x b rin 
burax lmas n   m tn  gör  deyil, cüml nin öz üzvl rin   v  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
207
—
m zmununa  sas n mü yy n etm k olur. Dilimizd  bir s ra cüm-
l l r vard r ki, bunlar n x b ri  ks r n ixtisar edilir v   n tic d  
elliptik cüml l r  m l   g lir: M s.:  Kommunizmin q l b sin  
do ru! (ir lil yin).  Yeddiilliyi 5 ild ! (yerin  yetirin). S ng r ! 
(girin). Bu cür cüml l r kontekstual cüml l rd n f rqi olaraq 
m tn  ehtiyac olmadan ba a dü ülür. Bunlar müst qil i l nir. 
Bunlar n burax lan x b rl ri cüml nin öz m zmunlar   sas nda 
b rpa edilir. Bel  cüml l rin d   x b ri yar mç q burax la bilir. 
M s.: Doktor m n  bir  lac! (el ) 
 Qurban (olum) ad na 
 Bir sal yad na. 
 Di siz a z, da s z d yirman (kimidir) 
 Sonra qurumu  dodaqlar n  dili il  ya lay b: – Doktor, köm k 
(edin). (V.Babanl ) Bu çöl ay s n  bay ra (at n)! (S.R himov) 
3.H r iki ba  üzvü burax lan yar mç q cüml .B z n ba  
üzvl rin h r ikisi burax l r. M s.:  
– B s n d n qorxur u aq?  
– Xortdandan.  
– Harada i l yir dostun?  
– Prokraturada. 
– Harada idin, ay hac ?  
Uzaq yerl rd . ( .Haqverdiyev)  
– Hara gedirs n?  
– Qalaya. ( . xl ) 
– S n ora n y  getmi din?  
– Oxuma a. ( . xl ) 
– Kiml  gedirs n? 
– H s n A ayla. ( . xl )  
– Oxuyurdum. 
– Harda?  
– Hüquq fakült sind . ( . xl ) 
– Beh veribs nmi? 
– H r sin  bir q z l onluq. ( . xl )  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
208
—
 4.  kinci d r c li üzvl ri burax lan yar mç q cüml . Tamam-
l q burax la bil r. M s.: 
 U a   ora uzatd lar.  Bütün yolboyu ehtiyatla i l tdikl ri su-
yun qal  il  yudular v  k f nl dil r. ( . xl ) Yolda  F tullayev 
armudu st kandak   çay   içdi.  lind n yer  qoyub, fikr  getdi. 
( . xl )  
– Kimdir qona ?  
– Tiflis cani inin yav ri, da stanl  Knyaz Xasay. ( . f ndiyev)  
– Çox sa ol, b s faytonu neyl y k?  
– H y td  rahatlayar q. ( . xl )  
– A a, maral  g tirdim.  
– Apar n bi irin. ( . xl )  
– Bal q tutma a ged c ks nmi?  
– Ged c y m. ( . xl )  
N riman ka z  yaz b qurtard . Elçiy  göst rib z rf ist di. 
Z rflik burax la bil r. M s.:  
– nstituta gir c ks n?  
– Darülfununa ged c k, filologiya fakült sin  gir c y m.  
– Gir  bilm y c ks n,Mü rr f, q bul imtahan ndan k sil -
c ks n. 
– A a  gedim, ya yuxar ?  
– A a  gedir m!  
– Gedir m. (M.C lal)  
5. Ba   v  ikinci d r c li üzvl r burax lan yar mç q cüml . 
M s.: 
– T bi t a iqi, b s bu vaxt hardan g lirs n? 
– M kt bd n. ( . xl )  
–
 ba lamaq ist yirs n?  
– El  günü sabahdan. ( . xl )  
– Ayda neç   m kgünü al rsan?  
– Otuz be . ( . xl )  
– Ova ged n u aqlar bir  ey vura bilibl rmi?  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
209
—
– Bilibl r. ( .Haqverdiyev) 
 S m d k nd  heç getmir? 
– vv ll r ged rdi. 
Yar mç q cüml l rin hans  üzvl rd n ibar t oldu unu n z r  
alaraq onlar  bel  qrupla d rmaq olar:  
1. Yaln z mübt dadan ibar t yar mç q cüml l r. M s.: – M n-
mi qulaq asmam am, a b y? – B li, s n. (M.C lal) Q z m, yolunu 
gözl diyin o adam g lib. – Faiq? – H   d ,  Faiq... (V.Babanl )      
– Kim k sib k binini? – Molla ( . f ndiyev)  – Evinizd   kim var? 
– Heç kim. ( .V liyev)  
2. Yaln z x b rd n ibar t yar mç q cüml l r. Bel  yar mç q 
cüml l r yaln z x b rd n ibar t olur. Yaln z x b rd n ibar t 
yar mç q cüml l rd   ks r vaxt x b r  xs  kilçisiz i l nir. M s.: 
–  Bu n dir, Sona? – S nin solmayan çiç kl rin. (S.Da l ) – Bu 
ki i kimdir? – M
di 
zizb yov. (S.Da l ) – Haral san?              
–  Qaraba l . (S.R hman) – Atan n ad ? – Veys l. (S.R hman)       
– S n kims n?  – Mirab Zülq d r.  
3. Yaln z ikinci d r c li üzvl rd n ibar t olan yar mç q cüml -
l r. Bu q bild n olan yar mç q cüml l r a a dak  qruplara ayr l r:  
a) Yaln z tamaml qdan ibar t yar mç q cüml l r.  M s.:         
– G tir tikim. – N yi, q z m? – Köyn yinin düym l rini. ( . xl ) 
–  Güclü sel, müz ff r qo un dey nd   n yi n z rd  tutursunuz?      
– Az rbaycan xalq n n azadl q gününü.  
b) Yaln z t yind n ibar t yar mç q cüml l r.  M s.:  –  Neç  
n f r sürücü g tirmis n? – On be . (O.Salamzad ) – Hans  
q zd r? – Ortada ged n. (V.Babanl ) 
c)Yaln z z rflikd n ibar t yar mç q cüml l r. Bel  yar mç q 
cüml l r z rfliyin bütün m na növl rind  (t rzi-h r k t, yer, 
zaman, s b b, m qs d, k miyy t z rfliyi) ola bilir. M s.:  T rzi-
h r k t z rfliyind n ibar t yar mç q cüml l r: – Bunu nec  
edirsiniz? – T kba na. (O.Salamzad ) – Qatar nec   gedir?         
– Sür tl ; Yer z rfliyind n ibar t yar mç q cüml l r: – Dur ged k. 

---