Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
198
—
4. ADLIQ CÜML L R 
 
vv lki t kt rkibli cüml l rd n f rqli olaraq adl q cüml l r 
mübt da  sas nda formala r. Y ni bunlar n  sas n   t kil ed n 
sözl r v  söz birl m l ri mübt daya uy un g lir. Bel  cüml l rin 
x b ri olmur. X b ri b rpa etm y   d  heç bir ehtiyac duyulmur. 
Adl q cüml l r qrammatik c h td n cüml  kimi formala m r. 
Adl q cüml l r predikativliyin xüsusi  lam tl rini q bul ed  
bilmir. Ancaq adl q cüml l r sad  cüml nin  lam tl rind n hesab 
olunan bitkinliy , intonasiyaya malik olur. Adl q cüml l rd   ya 
v  hadis l rin, prosesl rin ad  ç kilir, ancaq onlar n haqq nda heç 
bir m lumat verilmir. Adl q cüml l rd  iki anlay  –  ya, hadis  
v  onlar n mövcudlu u anlay  öz ifad sini tap r. M s.:  
Terek sahill ri... Don sahill ri...  
Boz  inel... Avtomat... Gözl rd  bir kin... 
Kupe... 
P nc r sind  
qal n, nax l  p rd . (R.Rza) 
...Uzun yol.  
S rni inl r, 
Bir d  Bak  va zal . 
zdiham.  
Qara qar qa kimi 
qayna an  
adam,  
adam. (R.Rza)  
...Ayl , ulduzlu gec ... T k  abal d a ac . (M.Hüseyn) 
Adl q cüml l r öz qurulu una gör  x b rsiz yar mç q cüml l -
r  ox ay r. Lakin yar mç q cüml  daha çox m tn daxilind , dialoq-
larda i l ndiyi halda, adl q cüml l r daha çox m tnin  vv lind , 
remarkalarda i l nir. Yar mç q cüml nin burax lm  x b rini b r-
pa etm k olur. Adl q cüml l rd   x b rin b rpas na ehtiyac yox-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
199
—
dur. Yar mç q cüml  m tnd n ç xanda m na verm y  bilir. Adl q 
cüml l r m tnd n ç xar ld qda da ayr l qda m na ifad  ed  bilir. 
M s l n:  
– N  vaxt g lmis n?  
 – Ax amüstü. Burada “– Ax amüstü” yar mç q cüml dir. An-
caq Ax amüstü, d niz k nar , t k söyüdün alt  el  bil heç n  d yi -
m mi di. (S.Q dirzad )  cüml sind  “– Ax amüstü” adl q cüm-
l dir.  
Bir çox dilçil r kitab, q zet, jurnal,  s r adlar n  da adl q 
cüml  hesab edirl r. Bu ümum n a labatand r. Adl q cüml nin 
zaman  qrammatik yolla ifad  oluna bilmir. Çünki zaman anlay  
x b rd  öz ifad sini tapm r. Adl q cüml nin x b ri olmur. Lakin 
situasiya, 
raitl  ba l  olaraq bilirik ki, adl q cüml l r indiki 
zaman m zmununa malikdir.  
Adl q cüml l rd   xs anlay  da qrammatik yolla ifad  oluna 
bilmir. Buda x b rin olmamas  il  ba l d r. Lakin  raitl  ba l  
olaraq bilirik ki, adl q cüml l r üçüncü  xs  aiddir.  
Adl q cüml l rin 
sas n   t kil ed n sözl r a a dak  
vasit l rl  ifad  olunur: 
1.Adl q cüml l r ad t n isiml rl  v  bir s ra ismi birl m l rl  
ifad  olunur. M s.: K nd, yol, a aclar,  z m tli bir qala, d h tli 
müharib , yeni tikilmi  istirah t evinin h y ti, aciz bir dü m n 
kimi m rh m tsiz v  amans z bir sükut. Toyun birinci günü, 
sessiyan n sonu. T l b l rin arzular . Ah, m nim h yat m. K nd 
havas . Bibiheyb t m d nl ri. Xanlar n evi. (S.Vur un)  
2.B z n adl q cüml l r isiml rd n v  saylardan ibar t olur. 
M s.: Moskva, Kreml, 26 iyun 1960-c  il. 1907-ci il, Bak . (S.Vur-
un) London, 26 avqust, 1918-ci il. (M.S.Ordubadi) 3 fevral, 
1918-ci il. (M.S.Ordubadi) Tehran 1 mart 1916-c  il... (M.S.Ordu-
badi) 87-ci il may n  vv li v  s. 
3.Adl q cüml l rin b zil ri m sd rl   d  ifad  oluna bilir. 
M s.: Ya amaq... Bu yaln z bir arzudur. 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
200
—
Adl q cüml l rin qurulu u müxt s r v  geni  olmaqla f rql -
nir. Müxt s r v  adl q cüml l r ad t n bir üzv   –mübt daya uy-
un g lir. M s.: Var-dövl t, cah-c lal. Bunlar n heç biri Z rnigar 
xan m n gözünd  yox d r c sind  idi. ( . xl ) Sükut.. V zif ... 
Yol... Qatar... 
Q .  axta. Dekabr. S rs ra. Kül k. 
Boran n  idd ti qovurur qar . 
Kül kl r  lind  qar  l k-v l k, 
liy  i l yir v y lt lar . (R.Rza Ulutürk)  
Bay l. Zindan. S h r ça . (R.Rza)  u a qalas . Xan  saray . 
Vaqifin evi. Toy m clisi, oyun. (S.Vur un) 
Geni  adl q cüml l rd  mübt dadan  lav  ikinci d r c li 
üzvl rd  (ad t n t yin v  z rflikl r) olur. M s.: Bir-birinin üstün  
y lm   d ril r, yor an-dö kl r,  divardak  kasalar, mis qablar. 
( . lib yli)  Da   t yind  göz ya  kimi axan dumduru çay. 
(M. brahimov) K ndin k nar nda s fal  bir yer.  nc  v  çox n fis 
i l nmi   q dim b z k  yalar . (H.Mehdi) Kürün sahili c rg  il  
qalanm  tonqallar ( . xl ) H s n xan n saray ndak  böyük 
salonda qonaqlar n  r fin  düz ldilmi  m clis. Ortada f vvar li 
hovuz. Ucsuz-bucaqs z q biristanl q. Ba  da lar  yonan balta 
s sl ri, sin  da lar  cilalayan aqreqat u ultusu. Ordan-burdan, 
adda-budda, mehin s mtin  gör   a kar v   q r q-q r q e idil n 
yasin s dalar   v   a la ma... T z  ölü g tir n ma n karvan ... 
Q birl r aras  çal n-çarpaz, düyün-düyün, dolam-dola q 
c rlarda – çiyinl r üstünd  y r alanan al q rm z  örtüklü maf ... 
(Qabil) Qollar   q r lm  yüz  aml  çilç raqlar, tavanda qanad-
qanada çal b “uçu an p ril r”, qabartmalar  qopan sütun 
ba lar ,  lvan  ü li p nc r l rin t z d n sal nm   ü l ri, 
k hraba r ngli m rm rl rin s n qlar , tacir evl rind n g tiril n 
man t xalçalar, çöhr l rind n ehtiyac v  yoxsulluq oxunan 
xidm tçil r, q lyanlar, st kanlar... (M.S.Ordubadi)  v  s.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
201
—
Qeyd: B z n adl q cüml l rin  d bi dilimizd  iki cür 
formala mas  qeyd olunur: 1. Mübt da  sas nda 
yaranan adl q cüml l r; 2. X b r  sas nda yaranan 
adl q cüml l r. 
M s l n: 
Divarda 
rinin 
böyüdülmü   kli, a a da üçkünc stol üstünd  iri 
maqnitafon. (M. brahimov)  Bu cüml  mübt da 
sas nda yaranan adl q cüml dir. X b r  sas nda 
yaranan adl q cüml l rd  apar c  rola malik olan 
zaman, m kan, hadis   v  proses anlay lar  
predikata (x b r ) uy un g lir. M hz bu xüsusiyy ti 
n z r  alaraq b zi adl q cüml l rin x b r  sas nda 
yarand n   q bul edirl r.  M s l n:  Aslan n evi. 
S h r. Sübh ça . Qaranl q. Zülm t. Yen   h min 
otaq. 
(M. brahimov) 
Bak , Neft da lar , 
günortaça , nahar vaxt . (M. brahimov) 
 
Bütöv v  yar mç q cüml l r 
Bütöv cüml l r. Ba  v  ikinci d r c li üzvl rin i l nib-i l n-
m m sin , burax l b-burax lmamas na gör  sad  cüml  iki növ  
ayr l r. Bütöv v  yar mç q cüml l r.  
Fikrin ifad si üçün ehtiyac duyulan, bütün üzvl ri bilavasit  
i tirak ed n, burax lmam  olan cüml l r bütöv cüml  adlan r. 
M s.:  Yen   eypur s sl ri gurlad . Me d  bo uq bir güll   s si 
e idildi. Sahil boyunca a aclar   x rdaca yarpaqlar   titr tdi. 
(M.Hüseyn) Bu cüml l r bütöv cüml l rdir. Bütöv cüml  müx-
t s r v  geni  olur. Müxt s rl r yaln z ba  üzvl rd n ibar t olur. 
M s.:  S m d dill nmirdi.    Geni  bütöv cüml l r is  ba  üzvl rl  
yana , ikinci d r c li üzvl rin i tirak ndan ibar t olur.  M s.: 
S m d q m b tez-tez  lini saqqal na ç kirdi.( .Hüseynov) Bütöv 
cüml  ya cütt rkibli, ya da t kt rkibli cüml   kilind  formala r. 
M s.: Camaat susub maraqla qulaq as rd . Dan d qca h r sözün  

---